Доаѓа Велигден: Дали жртвувањето животни за Христијански празници е пагански или исламски обичај?

Истражуваме длабоко вкоренета традиција која опстојува во некои делови на земјата, а чии корени се предмет на дебата.

Низ различни делови на Македонија, за одредени христијански празници, селски слави или специфични обреди, сè уште може да се забележи обичајот на жртвување животни, најчесто јагне или овен, познат во народот како „курбан“. Понекогаш, во некои рурални средини, дури и дрвјата стануваат дел од ритуални практики(Богомила за Велигден).

Овие обичаи, иако изведувани во контекст на христијански празнувања, често предизвикуваат прашања за нивното вистинско потекло: Дали се тие автентичен дел од христијанската вера, остаток од древните пагански верувања, или пак се влијание од исламската традиција стекнато за време на Отоманската империја?

Христијанската доктрина: крај на крвната жртва

Од гледна точка на официјалната православна христијанска доктрина, крвната жртва како начин за помирување со Бога завршува со една, крајна и совршена жртва – онаа на Исус Христос на крстот. Неговата саможртва се смета за откуп за гревовите на целото човештво, со што старозаветните практики на принесување животински жртви ја губат својата религиска неопходност и смисла за христијаните.

Централниот литургиски чин во православието е Светата Евхаристија (Причест), која се нарекува „бескрвна жртва“. Тоа е симболично и духовно принесување и сеќавање на Христовата жртва, а не буквално повторување на крвен ритуал. Според тоа, Црквата денес не пропишува ниту охрабрува жртвување животни како дел од христијанското богослужение или како неопходен верски чин. Кога се подготвува храна за слави или празници, тоа се смета за чин на гостопримство и делење, а не за религиска жртва во старозаветна или паганска смисла.

Иако многу од основните елементи на денешното празнување имаат длабоки корени, прославата на Велигден во Македонија до 19 век несомнено имала свои специфики, особено во руралните средини. Бојадисувањето јајца, особено црвеното „првак“, било апсолутно централно, но техниките биле исклучиво природни – лушпи од кромид за црвеникаво-кафена боја, коприви или спанаќ за зелена, разни цветови и кори од дрвја за други нијанси. Прославата била изразито колективна; целото село учествувало во богослужбите, особено во ноќното бдеење и утринската литургија. По службата, веселбата често се пренесувала на селскиот мегдан (плоштад), каде што можело да се играат ора и да се пеат песни, зацврстувајќи ја заедницата во време кога таа била основната клетка на опстанокот.

Бидејќи Велигден секогаш паѓа напролет, празникот бил нераскинливо поврзан и со будењето на природата и надежта за плодна година. Во овој аграрен контекст, покрај чисто христијанската симболика, веројатно се провлекувале и постари, можеби претхристијански ритуали поврзани со плодноста. Се верувало дека одредени обреди извршени на Велигден, како првото изнесување на стоката на пасење со црвено јајце или прскање на нивите со осветена вода од празникот, може да обезбедат заштита и добар принос. Народните верувања биле многу поприсутни и испреплетени со религиозните обреди; на пример, на моќта на првото црвено јајце му се придавало уште поголемо значење, користејќи го во разни апотропејски (заштитни) и лековити практики во текот на годината.

Животот под Отоманската империја исто така влијаел на начинот на празнување. Иако верските слободи варирале низ периодите и регионите, големите христијански празници како Велигден биле можност за јавно, иако можеби понекогаш со одредена претпазливост, манифестирање на верскиот и културниот идентитет. Празничната трпеза, иако поскромна споредено со денес и зависна од локалните ресурси, била важен дел од прославата, со јагнешкото (честопати како „курбан“ поврзан со денот) и обредните лебови како централни елементи. Празнувањето не завршувало со неделата, туку честопати се протегало низ целата Светла Седмица, со продолжени гостувања, песни и игри кои ја славеле победата на животот над смртта и доаѓањето на пролетта.

Паганските корени

Пред доаѓањето на христијанството, на Балканот, како и во многу други делови од светот, паганските религии биле доминантни. Жртвувањето, вклучително и на животни, било централен дел од овие верувања. Се принесувале жртви за да се умилостиват боговите, да се обезбеди плодност на земјата и стоката, да се побара заштита од болести и несреќи, или да се одбележат важни моменти во животниот циклус и годишните времиња.

Со процесот на христијанизација, многу од овие длабоко вкоренети пагански обичаи не исчезнале целосно. Наместо тоа, тие често биле адаптирани, трансформирани и интегрирани во новата религија, добивајќи христијанска „облека“. Старите пагански светилишта станувале места за цркви, паганските божества биле заменувани со христијански светци (на пример, Св. Илија често ги презел функциите на громовникот Перун, а Св. Ѓорѓи некои атрибути на божества на пролетта и сточарството), а ритуалите, вклучувајќи ги и жртвените практики, продолжиле да се изведуваат, но сега во чест на некој светец или христијански празник. Практиката на жртвување дрвја („запис“ или „ветина“) е уште појасен показател за преживеани пагански култови кон природата.

Влијание на Исламот: Курбанот и културната размена

За време на повеќевековното владеење на Отоманската империја, исламот и неговите обичаи биле доминантна културна сила на Балканот. Еден од најважните и највидливи исламски обреди е Курбанот (Qurbani), жртвувањето животно (овца, коза, крава) за време на празникот Курбан Бајрам (Eid al-Adha), во спомен на подготвеноста на пророкот Ибрахим (Авраам) да го жртвува својот син.

Несомнено е дека постоела културна размена и взаемно влијание помеѓу христијанското и муслиманското население. Можно е видливоста и распространетоста на исламскиот Курбан да извршиле одредено влијание врз локалните христијански практики. Терминот „курбан“ кој се користи и кај христијаните за овој чин е јасен показател за јазично влијание. Сепак, тешко е да се тврди дека христијанското жртвување е директно преземено од исламот. Поверојатно е дека исламската практика наишла на веќе постоечки, постари (пагански) традиции на жртвување кај локалното население, кои потоа можеби биле дополнително обликувани или засилени под влијание на доминантната култура, вклучително и преку усвојување на терминологијата.

Обичајот на жртвување животни во контекст на некои христијански празнувања во Македонија најверојатно не може да се сведе на само еден извор. Тој претставува сложен пример на религиски синкретизам – спој на различни верувања и практики низ вековите.

Најверојатната патека е:

-Длабоки пагански корени: Жртвувањето било дел од претхристијанските верувања.

-Христијанска адаптација: Обичајот преживеал со тоа што бил поврзан со христијански светци и празници, губејќи ја првобитната паганска теологија, но задржувајќи ја формата.

-Можно исламско/отоманско влијание: Видливата практика на Курбан во исламот можеби дополнително ја зацврстила или модифицирала веќе постоечката традиција кај христијаните, особено во поглед на терминологијата и некои аспекти на ритуалот.

Важно е да се прави разлика помеѓу официјалната црковна доктрина и народната религиозност или фолклорните обичаи. Додека Црквата ја нагласува духовноста и бескрвната жртва на Евхаристијата, во народните традиции често опстојуваат древни ритуали кои сведочат за богатата и слоевита културна историја на овие простори. Овие обичаи се дел од културното наследство, но нивното разбирање бара увид во сложената интеракција на паганството, христијанството и исламот низ вековите.

А.Ч.