Нападот на Израел врз Иран — последица, пресврт или почеток на нова регионална катастрофа?

Израел со масовен удар врз нуклеарните капацитети и воениот врв на Иран — дали светот влегува во нова ера на отворен конфликт на Блискиот Исток?

Во петокот рано наутро, Блискиот Исток се разбуди во сосема нова геополитичка реалност. Израел изврши масовна воена офанзива врз Иран, таргетирајќи ја не само нуклеарната инфраструктура, туку и високите ешалони на иранската воена хиерархија. Во нападот беа убиени тројца од главните ирански безбедносни челници, а едновремено беа уништени и низа одбрани и инфраструктурни капацитети — вклучително и центарот за збогатување ураниум во Натанз, клучната точка на иранската нуклеарна програма.

„Последна опција“ или калкулиран потег?

Премиерот на Израел, Бенјамин Нетанјаху, го опиша нападот како „последна опција“ за спречување на нуклеарно вооружен Иран, кој Израел го доживува како егзистенцијална закана. Сепак, размерот на офанзивата — преку 200 израелски борбени авиони, над 100 таргетирани локации — не делува како очајнички потег, туку како долгорочно планирана воена кампања со јасна политичка и дипломатска стратегија.

Таа стратегија доаѓа во исклучително чувствителен момент. САД, главниот сојузник и поддржувач на Израел, токму преговараа со Иран околу нов дипломатски договор за ограничување на нуклеарната програма — обид да се врати некаква рамнотежа во регионот. САД официјално изјавија дека не се вклучени во нападите, но изјавата на Доналд Трамп за Fox News дека бил информиран за плановите фрла сенка врз навидум неутралната позиција на Вашингтон.

Што значи ова за Иран?

Сателитска слика од нуклеарната централа Натанц во Иран

Одговорот не доцнеше. Иранската армија, според израелски воени извори, испратила околу 100 дронови кон Израел неколку часа по нападот. Воената риторика се засили со заканите на врховниот лидер на Иран, ајатолахот Али Хамнеи, кој најави „жестока казна“ за Израел.

Сепак, ударот врз Натанз — симболично и технолошки „круна“ на нуклеарните амбиции на Иран — претставува огромен пораз за државата. Според Меѓународната агенција за атомска енергија (IAEA), не е забележано зголемено ниво на радијација, но тоа е слаба утеха во однос на големината на штетата. Дополнително, убиството на генералот Мохамед Багери, втор човек по ајатолахот, остава длабока празнина во воената структура.

Во Техеран, граѓаните сведочат за експлозии и чад кој се издигнува од стратешки згради. Пропагандната машина на државната телевизија емитува снимки од огнени облаци — симболични за повторно разгорување на регионалниот оган што тлее со децении.

Како реагира остатокот од светот?

Иако Израел тврди дека делува самостојно, реакциите се мешани. Западот е во незгодна позиција. Од една страна, загриженоста за иранската нуклеарна програма е реална и долготрајна. Од друга страна, нападот се случува во момент кога дипломатијата беше (барем на површина) на маса. Иран веќе изјави дека нема да учествува во планираните преговори во Оман, каде што американскиот посредник Стив Виткоф и натаму планира да присуствува.

Вашингтон, загрижен за можни одмазднички напади, веќе ги повлече дипломатите од Ирак и овозможи доброволна евакуација на семејствата на воениот персонал во регионот. Прашањето што сега се поставува е: дали САД навистина ќе успеат да се држат надвор од директен конфликт, или ова е само вовед во ново вовлекување?

Економските последици се веќе видливи

Цените на суровата нафта експлодираа веднаш по нападот. Брент суровата нафта скокна за 9%, достигнувајќи 78 долари за барел — остар потсетник дека безбедносните кризи на Блискиот Исток се секогаш и глобален економски настан. Секоја ракета во Техеран, се чини, има реперкусии и на пумпите за гориво во Берлин, Париз или Њујорк.

Кој всушност победува?

Ова не е традиционална војна со јасни фронтови и завршници. Ова е борба за симболичка надмоќ и стратешка предност, за позиционирање пред следната фаза на меѓународните преговори. Израел, со еден потег, ја наметна својата визија за „црвена линија“ околу иранскиот нуклеарен капацитет. Но цената за тој чекор може да биде долготраен регионален судир, вклучувајќи не само Иран и Израел, туку и нивните сојузници, прокси-групи и економските интереси што ги движат големите сили.

За Иран, ова е понижување, но и повод за мобилизација. За Израел — момент на политичка консолидација, особено за премиерот Нетанјаху, кој со години ја најавуваше оваа ескалација како „неопходна“ и „неизбежна“.

За светот, пак, ова е уште едно предупредување дека новиот светски поредок не се гради на договори и дипломатија, туку преку воена технологија, удари без најава и шок-тактики.

Што следува?

Во најдобар случај, ново редефинирање на преговарачките позиции. Во најлош — продолжена, несразмерна војна што ќе ги засегне Либан, Ирак, можеби дури и Саудиска Арабија и Заливот. Прашањето не е дали ќе има одмазда, туку колку ќе биде контролирана. Дали ќе видиме серија симетрични удари или ќе влеземе во спирала на насилство што ќе ги зафати и цивилите?

Одговорот не зависи само од генералите и лидерите. Зависи и од политичката волја на останатиот свет да го прифати ова како „нова нормала“ или да каже — доволно е.

Д.М.

Во рубриката „Увид“, се осврнуваме на клучни глобални настани со сериозни последици врз регионалната безбедност, економијата и иднината на меѓународните односи.