Почетници за неписмени

од Дубравка Угрешиќ

Насловот на оваа изложба го инспирираше „Почетница“ за неписмени печатена во Загреб во 1946. Кориците на тие почетници се избраздени со тенки, хоризонтални, црвени линии а над насловот - Почетница за неписмени - виси незграпна црвена ѕвезда. Така, името не го подразбира само предметот на мојот интерес (моето визуелно поле се претежно социјалистички буквари од педесеттите години на минатиот век), туку и мојот авторски статус: во однос на визуелната уметничка практика јас сум навистина неписмена.

Големата смена на буквари

Во годината 1991, кога се распадна Југославија и кога започна војната која ефикасно ќе го доврши нејзиното распаѓање, во моите раце случајно се најде почетница која според годината на изданието (1957) лесно можела да биде и моја. Листање на почетницата длабоко ме возбуди. Пред мене одеднаш се појавија два света: дамнешниот, заборавен свет на почетниците, кој ветуваше среќна иднина, и другиот, вистинскиот, сегашниот, кој брутално ја оспоруваше таа иднина. Побарав и други почетници, баш како во нив да ќе најдам некоја тајна причина за военото лудило кое се одигруваше пред моите очи. Најдов хрватска почетница од крајот на 19-от век и земав нова, испечатена 1991, сто години подоцна. Ги споредував световите на трите почетници - од крајот на деветнаесетиот век, од крајот на дваесетиот век и мојата, од средината на дваесетиот век. Есеј за тоа со наслов „Почетница“ е објавен во холандското издание „Култура на лаги“.Ерик Ванде Пит, белгиски уметник, го вклучи тој есеј во каталогот на неговата изложба Paul va ouvrir la porte (Антверп, 2004). Во своите дела, белгискиот уметник ги воскреснува визуелните детали на старите белгиски буквари.

Mila myla mamu

Во јуни 2009 година, умре мојата мајка. Целото лето го поминав доброволно затворена во мојот дом во Амстердам. Еден ден сосема случајно наидов на книга што некој ми ја подари одамна, руски советски буквар од шеесеттите. И баш како некој друг да управува со мене, почнав да ги посетувам продавниците во Амстердам за материјали за сликање. Ги купив моите први боички, блокови, гуми за бришење, хартија за копирање. Во рускиот буквар, моето внимание од сосема нејасна причина го привлече цртежот на девојката која мие чаши во мал леген кој стои на стол. Текстот веднаш до минијатурата гласи Mama ušla. Mila myla... (Мама си замина. Мила миеше...) Малиот корисник на почетницата на местото каде што стоеја трите точки требаше да го впише зборот - шолјички. 

Мама, значи, замина, а Мила миеше шолјички. И како некој да управува со мене со далечински управувач, јас го прецртав цртежот од девојчето на хартија за прецртување. Хартијата за прецртување ја поставив на бела хартиена подлога. Девојчето сега, насилно исфрлена од светот на букварот се најде на празен простор. Околу нејзе беше белина, пред нејзе столче, на столчето мал леген. Тој празен простор почнав опсесивно да го населувам. Мила во мајчиното отсуство прво переше шолјички а потоа голем морков, потоа билки, крокодили, птици, бродови, цел град…. Се́ уште не ми беше јасно од каде доаѓа мојата потреба да го прецртувам недолжното девојче Мила. А тогаш, случајна грешка го извлече на површината на хартијата објаснувањето. До цртежот на девојчето напишав. Mama ušla. Mila myla mamu.Беше тоа облик на длабоко тагување за кое не бев свесна : цело време јас всушност ритуално ја миев својата покојна мајка, мајка која замина.  

Терапија? 

Па сепак останува прашање зошто повторно - баш како во времето на распаѓањето на Југославија - се закачив за почетницата како за сламка. Од психоаналитички аспект, овој облик на „регресија“ се чини разбирлив: почетницата како нашиот прв координатен систем, воедно е и comfort zone и трауматично поле. Почетницата е почетокот на знаењето за светот, првото идеолошко апче кое ќе го проголтаме, првата лекција за морал, прва лекција за визуелни уметности. Припаѓам на југословенската повоена генерација. За децата на мојата генерација, ,,Почетница” воедно беше и прва книга која многу ја земале во раце. Моето (нашето) детство беше без играчки, бидејќи едноставно ги немаше, а сликовниците беа реткост. Немаше телевизија, видео, ЦД, ДВД, компјутери, сите работи со кои денешните деца се обилно закопани и без кои животот денес изгледа незамислив. Внатрешните корици на книгите од скромната домашна библиотека на моите родители служеа како мои први блокови за цртање. Во време на општата повоена сиромаштија, дури и хартијата беше луксуз.

Благодарение на пријателите кои сериозно ја сфатија мојата „компулсивна активност“, на мојата адреса почнаа да пристигнуваат буквари: Партизанска почетница од 1944 година, хрватски математички буквар од 1946 година, македонски буквар од 1946 година, бугарски буквар од 1953 година, руски буквар, познатиот полски елементарц од Маријан Фалско ( со илустрации на Јежи Каролак) – овој буквар првпат е објавен во 1910 година, а со текот на времето доживеал одредени промени, и денес им служи на полските деца. Книгата за почетници не е невино читање, многу може да се прочита од внимателно читање. Беа потребни, на пример, само неколку години за „југословенските“ црно-бели буквари од времето на Втората светска војна и веднаш по војната да процветаат во раскошни буквари со пригушени бои и детални цртежи; за татковците да ги заменат пушките со трактори или дупчалки, а мајките со книги за готвење или медицински слушалки. Сè е интересно во иницијалите, дури и скриената историја на поединечни букви. Во партизанскиот буквар, на пример, нема Срби, Хрвати, Босанци, туку се појавува буквата Dž. Џафер е одговорен и за промоција на буквата  Dž, покрај džak. Џафер ја преживеа Втората светска војна, социјалистичка Југославија, тој беше единствениот кој успеа да ги помине сите буквари и да се најде во нови буквари. Истата долговечност ја покажува и буквата I - како игла. Многу поранешни Југословени од различни генерации се озаруваат на поменот на Џафер и иглата.

Повеќе за изложбата „Црвеното училиште“ на Угрешиќ : Изложба на Дубравка Угрешиќ на КРИК фестивалот.

 Покор?

Во Берлин во 1994 година, случајно налетав на Гркот Телемах, кој заработуваше монети свирејќи багламас по крчми. Него го споменувам  во една епизода од мојот роман „Музеј на безусловно предавање“. Кога дозна од каде сум, Гркот рече: „Мислам дека јас сум виновен за војната во твојата земја“.

 Во 1989 година, Гркот сонувал две вкрстени секири. Неколку дена по необичниот сон падна Берлинскиот ѕид. На почетокот Гркот мислел дека секирите од неговиот сон го најавуваат падот на Ѕидот, но кога започнала војната во Југославија, ја сфатил вистинската порака на сонот.

„Од тогаш секоја вечер чекам да ми се врати тој сон, за да ги раздвојам тие секири“, ми рече Телемах.

Кој знае, можеби со мојата нејасна букварса работа мешетарам како Телемах во моите соништа,  ги спојувам завојуваните писма, кирилица и латиница, завојуваните буквари, ги помирувам Милан со Ивица, Стипе со Џафер. Прецртувањето како и препишувањето, може да биде ритуал на некое длабоко внатрешно покајание.

Со што јас тоа се занимавам?

Со што се занимавам? Искрено кажано, не знам. Вистина е, не ми се страни поимите appropriation art, art intervention, soc-art (раниот Илја Кабаков)  знам и кој беше Хенри Дарџер. Современата уметност, меѓутоа, веќе подолг период не ја доживувам како движење „напред“ (ниту пак ако одење наназад), ниту како „оспорување“ ниту како промислен цитат, него повеќе како повторување на индивидуални уметнички гестови кои меѓусебно едвај комуницираат, што се́ уште не значи дека гестовите се различни и оригиниални. Својот компулсивен „уметнички гест“ го гледам исклучиво во рамките на - Почетници за неписмени. 

Ме возбудува хартијата, откривањето на паус-хартијата и играта на криење и откривање на детали. Ме возбудуваат посетите на продавниците со сликарски материјал, случајноста да се купи молив, откритието дека има бел фломастер, дека има плавјази кои не се само виолетови. Ме возбудува кога со јазикот ќе ја натопам срцевината на таков еден дрвен молив. Возбудена бев кога открив дека секој Холанѓанец, исто како да му е активирана некоја ментална акупунктурна точка, непогрешиво се озарува на реченицата A is een Aapje. Овде го гледам значењето на оваа изложба: во стимулирањето на точките на некој одамна усвоен и долго дискутиран внатрешен пејзаж.

Април 2010 година.