Ласло Краснахоркаи ја доби Нобеловата награда за литература

Во време на апокалиптична вознемиреност, Академијата го наградува писателот кој упорно верува во силата на уметноста

9 октомври 2025

Ласло Краснахоркаи, унгарскиот романсиер познат по дистописките теми и реченици што се протегаат како долги, трпеливи маршови низ човечката вознемиреност, е добитник на годинашната Нобелова награда за литература. Шведската академија го одликува за „делото што е и убедливо и визионерско и, во средиштето на апокалиптичниот страв, ја потврдува силата на уметноста“, формула што звучи како да е извлечена од неговите сопствени беззапирни периоди.

Критичарите долго го опишуваат као „мајстор на апокалипсата“: автор кој го гледа распадот на општествениот поредок без илузии, но и без сензационализам. Токму таа двојност, мрачното како трајна клима и неочекуваната, суво-досетлива хуморност што ја проветрува, го прави неговиот прозен свет препознатлив. Краснахоркаи (1954, Ѓула) одамна е писател за писатели; неговите книги со „музички“ одмерена синтакса, ретко им попуштаат на читателските навики, но токму затоа создаваат речиси хипнотичка блискост.

Од „Сатантанго“ до единствена точка

Во 1985, во доцниот социјализам, „Сатантанго“ се појави како субверзивен роман за едно запуштено село. Четири години подоцна Бела Тар го претвори во филмски ритус со седум часа проекторско темпо. Таа уметничка коалиција, писателот на безмерното и режисерот на траењето, го утврдија Краснахоркаи како автор чија проза се чита и гледа, се слуша и доживува. Подоцна, „Меланхолијата на отпорот“ ќе стане „Werckmeister Harmonies“, а читателите ќе научат дека во неговите романи „ништо не се случува“ само на површината: под неа, паниката и надежта се судираат во ситни, човечки тектоники.

Неговиот најнов роман на англиски, „Herscht 07769“, објавен минатата година, се одвива во една единствена реченица, читателски подвиг што не е трик, туку етика на вниманието: да останеш во мислата додека светот те распрскува. Книгата, со само една точка на четиристотини страници, ја извлекува од сенка загриженоста за европските авторитарни виражи, преку ликот на чистач на графити што и пишува до Ангела Меркел за претстојната катастрофа, како да е сведок на невидливиот пожар.

Биографија како вежба во издржливост

Краснахоркаи растел во Ѓула; семејните еврејски корени долго се чувале тивко, како поверливо наследство што се објавува во точен миг. Бил музичко дете-чудо, свирел џез и пеел рок, студирал унгарска книжевност и, накратко, право и криминална психологија. Постојат оние сосем „краснахоркаевски“ биографски епизоди: војничка казна и дезертирање, полициски распити во време на цензура, ноќар во фарма со 300 крави, работно место што му оставало време за Достоевски и Малком Лаури. Од таа комбинација на строгост и занес произлегува писател кој упорно тврди дека пишувањето е приватен акт; објаснувањето на сопствената литература, вели, му е како да го отвора најинтимното.

Гласови околу делото

Читатели и преведувачи често забележуваат дека неговите книги можат да делуваат „недоминантно“ за поширока публика, без поглавја, без здив, но токму таа непрекинатост ги сведува човечките гласови во една единствена линија на свест. Преведувачот Џорџ Сиртес одамна пишува за достоинството што авторот им го враќа на „малите луѓе“ во распаѓачки светови. Од издавачката куќа New Directions, пак, забележуваат нешто клучно: колку и да е темно, прозата на Краснахоркаи има антигравитациска ивица, сув, ескалирачки хумор што ја спречува безнадежноста да стане поза.

Во 2015 тој ја доби и Man Booker International за целокупното творештво; на англиски излегоа десетина негови наслови, а се најавуваат и нови, меѓу нив сатиричниот „Zsömle Is Gone“, за пензиониран електричар што се замислува како потомок на унгарско благородништво. На македонски е објавен неговиот расказ "Последниот брод" во 2009 година како дел на антологијата на унгарскиот краток расказ "Сецирање на живо", во издание на издавачката куќа "Темплум".

Има нешто упорно комично во таа биографија на фиктивната величина, како да е огледало спуштено над општеството што се разградува, но не престанува да бара легенда за себе.

Политиката, без алегорија

Иако критиката често го чита политички, со оглед на неговата јавно изразена критика кон орбановска Унгарија, Краснахоркаи одбива да пишува алегориски политички романи. Неговата резистенција, вели, не била против одредена власт, туку против општество што те тера да се откажеш од слободата на вниманието. Можеби затоа неговите книги изгледаат како долги камерни вежби: едно село, една улица, една ноќ; но во таа теснотија се слуша како пука целиот систем.

Нобелот како тивка потврда

Нобеловата награда, најголемото книжевно одликување, во последниве години се обидува да излезе од предвидливите географии на канонот. По Хан Канг лани, по Абдулазак Гурна и Ани Ерно претходните години, наградата за Краснахоркаи делува како тивка потврда на нешто што многумина читатели веќе го знаат: уметноста не ги спасува околностите, но го менува темпото со кое дишеме во нив. Тоа е „спора“ победа, не мозаик од големи поенти, туку упорна вера дека вниманието е морален ресурс.

Краснахоркаи синоќа, кусо, рече само дека е „многу среќен“ и дека не знае што следува. Во неговиот универзум, тоа звучи правилно: иднината не се најавува, туку се издржува, реченица по реченица, како долга прошетка низ темнината што некаде, незабележливо, почнува да разредува.