од Милан Кундера;
Максимум разноликост во минимум простор
Европеецот било да е националист или космополит, да пуштил корени или да напуштил, е длабоко условен со неговата врска со неговата татковина; националната проблематика можеби е повеќе комплексна, повеќе сериозна во Европа отколку на било кое друго место, но во секој случај - овде е различно. Додадено на тоа е уште една особеност: покрај големите нации, Европа содржи мали нации, од кои неколку во изминатите два века ја постигнаа или повторно ја стекнаа својата политичка независност. Нивното постоење можеби е она што ме наведе да разберам дека културната разноликост е голема европска вредност. Во периодот кога рускиот свет се обидуваше да ја преобликува мојата мала земја во нејзината слика, јас го формулирав мојот сопствен идеал за Европа вака: максимална разновидност во минимален простор. Русите повеќе не владеат со мојата родна земја, но тој идеал сега е уште повеќе загрозен.
Сите нации во Европа живеат заедничка судбина, но секој ја живее различно, врз основа на своето посебно искуство. Ова е причината зошто историјата на секоја европска уметност (сликарството, романот, музиката итн.) изгледа како штафетна трка во која различните народи ја пренесуваат палката од еден на друг. Полифониската музика ги имала своите почетоци во Франција, го продолжила својот развој во Италија, достигнала неверојатна сложеност во Холандија и го достигнала своето исполнување во Германија, во делата на Бах; подемот на англискиот роман од XVIII век го следи ерата на францускиот роман, потоа рускиот роман, потоа скандинавскиот итн. Динамиката и долгиот животен век на историјата на европските уметности се незамисливи без постоењето на сите овие народи чии разновидни искуства претставуваат неисцрпен извор на инспирација.
Мислам на Исланд. Во дванаесеттиот и тринаесеттиот век, таму е родено книжевно дело долго илјадници страници: сагите. Во тоа време ниту Французите ниту Англичаните немаа создадено такво прозно дело на својот национален јазик! За ова секако треба темелно да размислиме: првото големо прозно богатство на Европа е создадено од нејзиниот најмал народ, кој и денес брои помалку од триста илјади жители.
Непоправлива нееднаквост
Зборот „Минхен“ стана симбол на капитулацијата на Хитлер. Но, да бидеме поконкретни: во Минхен, есента 1938 година, четирите големи нации на Европа - Германија, Италија, Франција и Велика Британија - преговараа за судбината на една мала земја на која и́ го ускратија самото право на збор. Одвоени со една соба, двајца чешки дипломати цела ноќ чекаа да бидат одведени, во раните утрински часови, по долгите ходници во просторија каде што Чемберлен и Даладие, уморни, блазе, зевајќи ги известија за смртната казна.
„Далечна земја“ за која „не знаеме ништо“: тие познати зборови со кои Чемберлен се обиде да ја оправда жртвата на Чехословачка беа точни. Во Европа, постојат големите земји од едната и малите од другата страна; има нации кои седат во преговарачките комори и оние кои чекаат цела ноќ во преткоморите.
Она што ги разликува малите народи од големите не е квантитативниот критериум за бројот на нивните жители; туку е нешто подлабоко. За малите народи, постоењето не е само очигледна сигурност, туку секогаш прашање, облог, ризик; тие се во дефанзива против Историјата, таа сила која е поголема од нив, која не ги зема предвид, која не ги ни забележува. („Само со спротивставување на историјата како таква, можеме да се спротивставиме на денешната историја“, напиша Витолд Гомбрович.)
Има речиси исто толку Полјаци колку што има и Шпанци. Но, Шпанија е стара сила чие постоење никогаш не било под закана, додека историјата ги научила Полјаците што значи да не постоиш. Лишени од својата држава, тие живееја во исчекување повеќе од еден век на својата смртна казна. „Полска сè уште не загинала“ е трогателниот прв ред од нивната национална химна, а во писмото до Чеслав Милош пред педесет години, Гомбрович напиша фраза што никогаш не можеше да му текне на ниту еден Шпанец: „Ако, за сто години , нашиот јазик сè уште постои. . .“
Да претпоставиме дека исландските саги биле напишани на англиски: имињата на нивните херои ќе ни бидат познати како Тристан или Дон Кихот; нивниот единствен естетски карактер, осцилирајќи помеѓу хроника и фикција, би предизвикал секакви теории; луѓето би се расправале дали треба или не треба да се сметаат како прв европски роман. Не сакам да кажам дека сагите се заборавени - по векови на рамнодушност, тие сега се изучуваат на универзитетите ширум светот - но тие припаѓаат на „археологијата на буквите“, тие не влијаат на живата литература.
Со оглед на тоа дека Французите не се навикнати да прават разлика меѓу нацијата и државата, често слушам како Кафка е опишан како чешки писател. Секако дека тоа е глупост. Иако од 1918 година тој навистина беше граѓанин на новосоздадената Чехословачка, Кафка пишуваше исклучиво на германски јазик и се сметаше себеси за германски писател. Но, за момент да претпоставиме дека ги напишал своите книги на чешки. Денес, кој би ги знаел? На Макс Брод му требаа дваесет години и огромни напори за да го наведе Кафка на светската свест, а тоа беше со поддршка на најголемите германски писатели! Дури и ако некој уредник од Прага успеал да ги објави книгите на хипотетичкиот чешки Кафка, ниту еден од неговите сонародници (односно, ниту еден Чех) не би го имал потребното овластување да го запознае светот со тие екстравагантни текстови напишани на јазикот на „далечна земја“ за која „не знаеме ништо“. Не, верувајте ми, никој немаше да го познава Кафка денес - никој - да беше Чех.
„Фердидурке“ на Гомбрович беше објавена на полски во 1937 година. Конечно мораше да чека петнаесет години за да биде прочитана и отфрлена од француски издавач. И на Французите им требаа уште многу години да ги видат неговите дела во нивните книжарници.