Сите ќе оплакуваме, сите ќе бидеме оплакувани

Од Пери Клас, М.Д.

Д-р Клас, професор по новинарство и педијатрија на Универзитетот во Њујорк, е автор на книгата „Најдобриот лек: Како науката и јавното здравство им дадоа иднина на децата“, за тоа како нашиот свет е трансформиран од радикалниот пад на смртноста кај доенчињата и децата.

Фото колаж: Ванеса Саба

По смртта на нејзиниот 11-годишен син, Вили, од тифус, „неутешната“ тага на Мери Тод Линколн предизвикала конвулзии, напиша нејзината шивачка и доверлива пријателка, Елизабет Кекли, во мемоарите од 1868 година.

Додека првата дама минувала низ еден од нејзините „напади на тага“ по загубата на второто дете од болест, Абрахам Линколн, наводно, ја повлекол кон прозорецот и ѝ покажал со прстот накај блиската лудница, велејќи ѝ: „Обиди се да ја контролираш својата тага, или ќе те доведе до лудило, и ќе мора да те испратиме таму.“ Подоцна, откако претседателот беше убиен пред очите на сопругата, Кекли ги опиша „лелеците на скршено срце, нестварните врисоци, страшните конвулзии, дивите, бурни изблици на тага од душата.“

Јавноста најде многу причини за критика на јавните изрази на тага на вдовицата за нејзиниот сопруг: ѝ замеруваа за нејзините бурни емоции; за тоа што не присуствувала на погребот на својот маж и што ги одбивала посетителите кои доаѓале да ѝ изразат сочувство; за тоа што одбрала да носи црнина до крајот на животот, далеку подолго од пропишаниот период на жалост за вдовици од две и пол години.

Не го споменувам ова за да навлегувам во комплексната и често анализирана историја на менталното и физичкото здравје на госпоѓа Линколн, туку за да кажам дека тагата и жалоста секогаш биле под влијание на, а и оценувани според, социјалните и културните норми на времето и местото. Вклучувањето на „продолженото растројство на тага“ во новото издание на психијатрискиот прирачник Дијагностички и статистички прирачник за ментални нарушувања — кој дефинира „продолжена“ тага како онаа што трае најмалку една година кај возрасните — повторно отвори дебата за тоа што се смета за „нормална“ тага, а што за „претерана“.

Кога треба да му се советува на некој што тагува да побара психијатриска помош или да земе медикаменти? Дали треба да очекуваме од луѓето кои тагуваат да се придржуваат до одреден распоред за враќање во секојдневниот живот? Како најдобро да се ублажат страдањата на оние чии животи се разнишани од загуба, додека истовремено прифаќаме дека губењето на сакана личност може многу лесно да нѐ одведе во бездна?

Оваа дискусија се случува во време на огромна — и нееднакво распоредена — тага, во пандемија што одзеде повеќе од еден милион животи во САД, додека се соочуваме и со постојани вести за војни и други ужаси, вклучително и масовни пукања како она што оваа недела нѐ остави во колективна жалост за децата и наставниците во Увалде, Тексас.

Денес, малкумина ја демонстрираат својата тага јавно, со формална облека за жалост, постмортем фотографии или накит направен со прамен коса од починатиот. Но сите ќе тагуваме, и сите еден ден ќе бидеме оплакани. Тагата е лична, индивидуална, непредвидлива — но таа е и јавна и универзална. Јавниот израз на тага е регулиран и насочуван од секоја култура и секоја религија, со свои ритуали и времетраење.

Интересно е што универзалните човечки искуства повикуваат на осуда исто толку колку и на сочувство; истата неконтролирана потреба за проценка што ја прави бременоста и родителството тема за општествени судења — во живо или онлајн — се јавува и во проценката на туѓата тага, без разлика дали станува збор за соседи, странци или славни личности. Колку долго луѓето тагуваат, како ја изразуваат својата тага, дури и јазикот на загубата — сето тоа се чувствителни теми, полиња во кои можеш да навредиш.

Тагата може да има и физички, покрај психолошките последици, а засрамувањето на другите поради нивната тага може да биде деструктивно. Во есејот во кој ги осудува „полицајците на тагата“, когнитивната научничка Сиан Бајлок пишува: „Треба да си дозволиме да изразиме позитивни емоции и да ги потврдиме оние аспекти од себе кои ги вреднуваме, а кои не се поврзани со трагедијата. Тоа значи дека ќе се чувствуваме повеќе под контрола и подобро ќе се справиме на долг рок.“

Културите ширум светот имаат експлицитни очекувања за тоа како треба да изгледа тагувањето, ми рече д-р Пол Розенблат, професор емеритус по семејна социјална наука на Универзитетот во Минесота. „Ако тагуваш ‘правилно’, ја поддржуваш културната норма за тага и ги потврдуваш сите други кои исто така тагувале ‘правилно’“, напиша д-р Розенблат во еден мејл.

Но луѓето се различни, ми кажа тој, а тагата варира од култура до култура, па дури и внатре во истата култура: „Треба да бидеме отворени за тоа дека луѓето може да тагуваат на начини што не ги очекуваме — но тие можеби ќе го кријат тоа ако знаат дека ќе бидат осудувани.“

Во денешната култура опседната со славни личности, набљудуваме и оценуваме како тие тагуваат. Земете го, на пример, случајот со кралицата Елизабета II, која беше критикувана кога умре Дајана, нејзината поранешна снаа, а Бакингемската палата не издаде веднаш изјава за тага, ниту го спушти знамето на половина копје. Поново, тагата на кралицата по загубата на сопругот беше повод за сочувство, но некои коментатори најдоа начин да ја вплеткаат Меган Маркл во приказната, барајќи кај неа некаква вина.

Но дури и ако не сте славна личност, луѓето очекуваат да тагувате „правилно“ и го сфаќаат лично ако не го правите тоа. Кога напишав во овие страници за тоа колку ми недостасуваат починатите родители и за постојаното изненадување од сознанието дека тие веќе не се тука, некои читатели остро ме укорија затоа што самата себе се нареков, тогаш веќе речиси 60-годишна, „многу стара сирак“. Читатели кои ги загубиле родителите во детството сметаа дека бездушно ја присвојувам таа дефиниција и дека на тој начин си припишувам ниво на трагедија и страдање што не ми припаѓа.

•

Во денешно време, сведоци сме на признавање на загуби и таги кои некогаш остануваа неопрезирани. Помладите генерации, особено, истакнуваат дека загубата на пријатели, поранешни партнери и роднини надвор од нуклеарното семејство може да предизвика длабока тага. А во добата на „парасоцијални“ врски, многу се дискутира за влијанието што смртта на славни личности го има врз нивните фанови.

Некои луѓе отворено зборуваат за таги кои некогаш се очекуваше да се поднесуваат во тишина, како што е тагата по спонтан абортус. Моделот и инфлуенсерка Криси Тајген напиша потресен текст за загубата на своето бебе на платформата Медиум, а Меган Маркл го сподели своето искуство во еден есеј за Њујорк Тајмс.

Оценувањето на туѓата тага е начин на кој се обидуваме да се заштитиме од неа, објаснува д-р Елена Листер, асистент-професор по клиничка психијатрија на Медицинскиот колеџ Вајл Корнел и коавтор на претстојната книга Давање надеж: Разговори со деца за болест, смрт и загуба. „Тагата нè прави ужасно непријатни; да видиме како некој друг тагува нè потсетува дека сме смртни, дека можеме и самите да умреме или да изгубиме некој што го сакаме,“ вели д-р Листер. „Затоа се дистанцираме, а еден од начините на кои тоа го правиме е со осудување — ‘претерано тагуваш’, ‘премалку тагуваш’. На тој начин всушност велиме: ‘Јас не сум таков’.“

Денес, луѓето често бараат совети за тагување од психотерапевти или книги. Во 19 век, кога смртноста на децата беше многу поголема, имаше изобилство на „книги за утеха“ за родители и браќа и сестри во жалост, кои често нудеа утеха преку уверување дека починатото дете сега е на небото, ослободено од страдањата и искушенијата на земниот живот.

Во својата книга од 1838 година, Писма до мајките, писателката од Конектикат, Лидија Сигурни, вклучи поглавје насловено „Загуба на деца“, во кое ги советува мајките во жалост: „Не дозволувајте очајот да ве обземе, дури и ако осаменоста надвладее во вашиот дом, кога ќе сфатите дека оние што некогаш сте ги негувале сега само заминале малку пред вас, кон оние престои што Спасителот ги подготвил за сите што Го љубат.“

Идејата дека убавите и доблесни деца, „ангели на земјата“, се повикани порано на небото, требаше да биде утеха — и веројатно беше за многумина. Но, истовремено, ги ставаше родителите кои тагуваат во незавидна положба: ако чувствуваа тага наместо радост за „вознесувањето“ на своето дете, тоа значеше дека нивната вера не е доволно силна. Утехата, всушност, содржеше имплицитен кодекс за тагување — а ако не можеше да го следиш, можеби ќе се чувствуваше како да тагуваш на „погрешен“ начин.

•

Во јавната дебата околу новата ДСМ дијагноза, слушаме и од оние кои се ужаснати од тоа што се оценува луѓето што доживуваат долготрајна и исцрпувачка тага, и од оние кои бараат помош бидејќи нивната тага не попушта. Некои тврдат дека длабоката и долготрајна тага е соодветен и пропорционален одговор на трагедијата. Тоа е вистина, и секогаш било.

Други, пак, опишуваат дека се мачат со тага што не стивнува, со каење, самообвинување и постојани двоумења до степен што им е потребно нешто повеќе од сочувство за да можат да продолжат да се грижат за себе и за оние што зависат од нив. За нив, надежта е дека новата дијагноза ќе им го олесни пристапот до помош.

Тагата е неизбежен дел од животот. Нема „точен“ начин да се тагува. Но ако можеме барем да ја намалиме осудата, можеби ќе ја олесниме тежината на оние што тагуваат.