Тогаш ќе пораснеш и мапите стануваат страшни - прв дел

Фестивалот „Друга приказна“ во своето седмо издание, ја носи не само Дубравка Угрешиќ - како годинешниот лауреат - не само, интересни, свежи, нови, имиња со кои ќе имаме можност да се вклучиме во тековната културна колотечина, туку и тема - наслов „Нова писменост.“ Сосема соодветно фестивалот ќе го отвори Урош Крчадинац, со својата интердисциплинарна изложба на мапи, илустрации на неговиот роман Бантустан.

„Изложбата ќе биде проследена со предавање на авторот“ - како своевиден туристички водич.

За што станува збор? Мислиме дека текстот кој следи „Тогаш ќе пораснеш и мапите стануваат страшни“ е напишан по повод истоимената изложба и е сосема соодветен вовед за отварањето на „Друга приказна.“

Како некој глас да ми шепна на уво: живееш во куќа на картограф. … Следното утро, вооружен со фломастери, почнав да ги цртам границите за кои зборуваше професорот за политички науки на мапите. Цивилизираниот свет го одвоив од светот на варварите, Илирите од Словените, Истокот од Западот... Набрзо имав толку многу граници, невидливи, а сепак реални, што светот почна да се разлистува како кочанот на пченката

- Дејвид Албахари, Снежен човек

Мапите се извор на болка, а бегството од нив е невозможно.

- Владимир Тасиќ, Снежниот човек и паралаксата

Достопирајќи во Картум, главниот град на Судан, Лазар, Марко и јас се сместивме кај Џесика, професорка и писателка од Англија. Ја запознавме преку Couchsurfing. Пред да се пресели во Судан, Џес патувала низ Балканот, Србија, Босна, Романија и ги проучувала Австроунгарската и Отоманската империја.

„Дали знаеш“, ја прашав, „дека Белград и Картум беа дел од иста земја пред само 150 години? Дури и картите на Белград и Картум изгледаат како брат и сестра.«

И двата града биле изградени на сливот на реките: Сава и Дунав, Синиот и Белиот Нил. И двата града, иако главни градови, лежат на историската граница: Централна Европа и Балканот, арапскиот и субсахарскиот свет. Двата града се шират околу речниот остров во форма на солза: Велико ратно, Тути.

На полицата од својата работна соба, Џес ги чувала мапите на Пири Реис, отоманскиот картограф и ел Идриси, арапскиот картограф, двајца полимати кои од картографијата направиле карактеристичен уметнички јазик. До овие мапи стоеја книги од Џозеф Конрад, англо-полски писател и морнар. Знаев дека ќе имаме за што да разговараме. „Кога бев мала“, ја рецитираше Џес „Срцето на темнината“ на Конрад, Страшно ги сакав мапите. Ќе ја гледав мапата на Јужна Америка или Австралија со часови... Во тоа време имаше многу неистражени области на земјата, а кога ќе видов една таква... ќе го ставев прстот таму и ќе кажев: кога ќе пораснам , ќе одам таму."

И отиде, но не остана иста. Патувањата ја променија. Она што започна како авантура, заврши како опсесивен проект: литературен, уметнички, документарен, животен. Така беше и со нашата Африка.

Ѝ реков: „Како клинец ги сакав атласите. На тепих поврзував кибритчиња во форма на светот, па ги редев животните, која каде што живее, птици, мајмуни, бубачки, слонови од киндер јајца.“Џес се насмеа: „Така почнува. Атласи и детски фантазии. А потоа...“

Потоа ќе пораснеш“, реков, „и мапите стануваат страшни. Сите ја шират картата и си ги цртаат границите.“

Својот прв атлас го добив за мојот петти роденден. Цело едно лето прецртував држави и континенти, грбови и знамиња. Во првото поглавје на Бантустан напишав: „Младо лето, кога учев букви, ги слушав татковите измислените песни и го цртав Сончевиот систем по цел божји ден... Ме прашуваат што правам. Јас правам енциклопедија. На што? На сè.«

Две години подоцна започна војната во Југославија. Одеднаш, мапите станаа оружје. Видов една верзија на мојата земја на телевизија, друга на мапата на ѕидот на училиштето, комшиите шират трета мапа, пријателите четврта. Ми рекоа дека мапите ја претставуваат реалноста, но ми се чинеше дека, сите по список, лажат. Почнаа да ми стануваат одбојни, но не престанав да ги цртам.

На часовите по географија ни даваа неми карти за да цртаме изохипси, граници, легенди, знаци за рудници и фабрики. Поминував со моливот преку тивката карта, возбуден, но збунет, како со пишување да можам да ја нарушам самата реалност (која и без тоа беше веќе доволно вознемирена). Наскоро картата беше испреплетена со дебели линии и шрафови, легенди и пиктограми. Ме потсети на густите кројачки дијаграми од Бурда. Да, географија за кројачи.

Така, дознав подоцна, се создадени границите на денешните африкански народи. „Африка се делеше на каучот на Бизмарк“, рече Џес. „Со линијар ја шкрабаа картата, со тој конрадијански прст ја исекоа земјата како телешки бут.“

Кој момент сфатив дека ќе почнам да цртам мапи од нашето патување? Мислам дека беше во Руанда, во Музејот за геноцид. Ловре и јас отидовме да го посетиме. Корчуланец и Банац. Набргу сфативме дека по правило го посетуваат богати бели западњаци, туристи - воајери, дека е чисто туристички музеј, егзотичен објект за претворање на историјата во капитал, на вишокот на историјата во вишок вредност. Потоа стигнавме до последниот кат.

»На последниот кат, мапи на светот: Ерменија, Аушвиц, Камбоџа. За да не се повтори. Ходникот се криви како школка, како куќа од полжав, додека не се стигне самиот себе во средината. Застанувам. Ловре се вовлече. На последната карта, од истарскиот нос до носот Џердап... се мргодат и разлеваат стрелкички, фронтови, граници и области, изохипси и логори, компаси, легенди, иксеви и оксеви, височини, азимути, фотографии, преџвакана историја и паушални бројки. Југословенски Роршах.«

Среде Руанда, во срцето на африканските тропски предели, најдалеку од дома што некогаш сме биле, балканската историја ни подготви добредојде.

Ова патување, си реков тогаш, е поголемо од мене. Како светот во кој сум роден е поголем од мене. Барем треба да се обидам да го скицирам.

ЕГЗОТИСТАН

Нема туристички бизнис без егзотика, балканизам и ориентализам. Пазарот го бара егзотичното. Зошто би патувале во далечни земји ако ја знаевме вистината - дека луѓето таму се направени од ист материјал како и ние? Туристичката реторика, како и патеписната книжевност, е полна со описи на различни луѓе со чудни обичаи и бизарни начини на живот, кои мора да ги почитуваме, но толку онеобичени, суштински одвоени од нас. Бедекерите на англофонската Lonely Planet нѐ едуцираат за тоа дека Словените се „сентиментални“, Романците се „екстровертни“, Унгарците се „резервирани“. Угандаците се „весели“, Суданците се „горди“. Колку се побели и побогати патниците и поцрни и посиромашни домаќините, работата е пострашна. Стереотипите за националните менталитети не се далеку од злокобните империјалистички расни теории за есенцијално различни типови на луѓе.

Апартхејдските затвори во во Јужна Африка се исто така дел од туристичката индустрија. Таму можете да дознаете што биле историските Бантустанци: територии во сегрегирана Јужна Африка, резервирани за црните Африканци. Црнците да живеат со црнците, белците со белците: нема соединување. Во последното поглавје на Бантустан, професорот Радеш вели: »Систем на касти! Ти ја преградуваат свеста за да имаш само... парче, само твојот бантустан. Дали знаете што е бантустан? Тие ги имаа оние резервати, црни татковини. Оградено парче земја, не смеете надвор. Внатре е целиот ваш свет.“

Зборот „Банту“ се однесува на африканските народи и јазици, додека „стан“ доаѓа од персиски и значи земја или татковина. Како затворено и оградено живеалиште, „станот“ има пејоративни, но и доста секојдневни конотации. На турски Србија се вика Србистан, Унгарија Унгарија, Хрватска Хрватистан, Бугарија Бугарија. Филозофот Растко Мочник, на пример, зборува за постјугословенските национални проекти како „самонаметнати бантустанци“.

За сето ова станувате свесни дури кога ќе отидете во светот анти - туристички. Кога ќе се катапултирате во него, како што ние патувавме во Африка со неколку стотици евра во џеб, кога ќе се најдете во бурата на планетата како брод во океан, подготвени да слушате, гледате, учите, зборувате, копате и удирате во карпите. Дури тогаш ги забележувате сите тие прегради на свеста, идеолошките превези, истовремено наметнати и самонаметнати, интернализирани, и се прашувате - дали е можно да се отиде отаде? Раса, нација, јазик, писмо, религија, сродство, класа, империја, идентитет. Дали светот може да се види надвор од границите и кожурците?

Презентиран како графички патопис, експериментален роман, водич за независни патници, интимна исповед и уметнички атлас, Бантустан е можеби пред сè манифест против Бантустан.

Картите се такви. Ги нацртав рачно, дигитално, со помош на таблет за цртање. Мапите се таписерии од амблеми, знамиња, пиктограми, идеограми, разни букви, грбови, лавиринти, економски структури и тајни пораки. Работев на нив околу година и пол. Овој вид на уметничка работа е истовремено и работа на себе: на сопственото чувство за природата и општеството, историјата и географијата. Работа над сопствените заблуди. Затоа е болно и лековито. Таков бил и во детството. сè уште е. Мапирање на територијата на себе: ничија земја, тоа си ти.