Резултати од пребарување

А сега работа

Мирко Срдиќ попознат како Елвис Џи Куртовиќ - еден од централните ликови на Њу Примитивс, а поскоро како уредник во Радио Сараево уште рано сабајлечки го мачеа тешки теми.

Драги пријатели и почитувани соработници, многумина од вас периодов прашуваа за мојот ангажман и за состојбите во Друштвото на писателите на Македонија, па сакам да ве известам дека денес поднесов неотповиклива оставка од позицијата Член на Претседателството на ДПМ. За причините прочитајте подолу во образложението, а оставката ви ја пренесувам интегрално: До Претседателството на Друштво на писателите на Македонија Почитувани, Со овој допис би сакала да ве известам дека поднесувам неотповиклива оставка од позицијата Член на Претседателството на Друштвото на писателите на Македонија. Образложение: Од моето назначување како член на Претседателството на ДПМ по гласањето што се одржа во мај годинава до ден-денес не учествував на ниту еден состанок на Претседателството, од сите (ЕДЕН!) што беа организирани, на којшто отсуствував поради позитивен тест на ковид-19. Во неколку преписки по мејл изразив незадоволство од тоа како функционираат нештата, а особено бројни се моите забелешки за тоа како НЕ функционираат нештата во Друштвото и се надевав на барем уште еден состанок на кој ќе можам детално да ги изнесам своите ставови, забелешки, но и идеи како да се подобри комуникацијата, работата, но и угледот на ДПМ. За жал, кога и јас и други членови на Претседателството побараа состанок, Претседателот прогласи некаков „летен одмор“ на ДПМ, за време на кој тој активно работеше појавувајќи се на настани, потпишувајќи договори за соработка и изнесувајќи ставови во јавноста по разни прашања во име на ДПМ, за сега, во последниот мејл од пред три дена од Претседателот тој летен одмор да биде прогласен за „завршен“, но поради бројните активности на ДПМ месецов (!), состанокот на Претседателството се вели дека се планира дури за средината на октомври, значи откако ќе завршат сите активности за кои во мејлот бевме известени дека ќе се случуваат. Се остава впечаток дека Претседателот активно работи на својата агенда без притоа да се консултира и да се советува со членовите на Претседателството. Со други зборови, сметам дека на Друштвото му фали точно тоа ‒ тимска работа, дружба, размена на идеи и ставови, заедничко носење одлуки во најдобар интерес за сите членови, како и заложби бројот на членови да расте, сѐ со цел да се подобри низ години нарушениот углед на ДПМ, но и активно и вистински да се заштитат правата и улогата на писателите во општеството, а не само декларативно! Според моето видување на нештата, заедничките интереси не се на прво место во ДПМ, а јас не сакам да фигурирам со име и презиме како наводен одлучувач зад добар дел од активностите што периодов се случуваат во организација и во име на ДПМ. Примерите се бројни - несреќните обиди за цензура на коментари и критики од јавноста, несоодветната комуникација со јавноста преку социјалните мрежи, разните соопштенија со бројни грешки, чудните, па дури и чудесните договори за соработки со познати и непознати здруженија во кои ние како Претседателство немаме увид што всушност подразбира таа соработка, нетранспарентното работење со финансиите итн. Па, имајќи ги предвид состојбите во ДПМ, чувствувам одговорност кон сите членови што го дадоа својот глас и ме поддржаа во оваа идеја да бидам член на Претседателството и да помогнам со сето свое знаење, умеење и искуство да се реформира работата на ДПМ. И токму заради таа одговорност пред нив, а и пред себе, би сакала да се изземам како Член на Претседателството на ДПМ, поднесувајќи неотповиклива оставка од оваа позиција (ако воопшто може да се смета дека ја имав), оти не би сакала никако да ги изневерам очекувањата на оние што имаа доверба во мене и оти мојот впечаток е дека се нема волја за зрел и отворен дијалог по кој нештата ќе се сменат на подобро. Се надевам дека во некои подобри времиња во иднина ќе имам прилика да го дадам својот придонес во Друштвото, а во меѓувреме ќе продолжам да работам во интерес на македонските писатели и книжевни преведувачи како издавач и како организатор на книжевни настани, фестивали и манифестации. Скопје, 15.09.2022 г. Со почит, Јулијана Величковска

Na mojem noćnom ormariću živi "Doba kože" Dubravke Ugrešić. Često je pokupim (Ali i izaberem Ugrešić)- na makedonskom - da oštrim zube, i da se fokusiram, njeno pismo ima sve elemente koji mi izmiču, i ne dolaze mi prirodno: oštrinu, minucioznost, u izrazu, s gotovo zastrašujućom moć percepcije, duhovitost , nešto kao kad plače asketa. Ali isto tako, znate… to nedokučivo “žensko pismo” ( postoji li –ili ga nema). Identiteti, drugost, dom i egzil, otuđenost od tog identiteta, pripadanje, a posebno nepripadanje, pa i ponovno rođenje iz svih tih kategorija kao mehanizam opstanka, na prvi pogled teme su, s kojima se suvremeni makedonski stanovnici intimno povezani: i stanovnici Makedonije i oni sa Balkana. Ali ispada - to stanje je jednostavno zeitgeist, univerzalna priča, koja svugdje podjednako pogađa. Već desetljećima. Tako Templum ove godine u okviru festivala "Druga priča" promovira dva naslova (od planirana četiri): "Štefica Cvek u raljama života" i "Brnjica za vještice" - prva kniga je publikovana u 1981., a druga 2021, luk od četiri desetljeća. U antropološkoj struci, u etnografiji, postoji praksa, etički kodeks, pa čak i pravilo da se informanti uključuju u proces istraživanja više nego samo u etapu promatranja ili intervjuiranja: često se tekst nudi na recenziju, prije nego što se službeno objavi. Dakle, nalazim se kako pišem komentare dodane post festum s velikodušnom dozom pomnog pregleda i terena gdje pretpostavljeno povjerenje u razgovoru može biti narušeno. Čitanje odgovora bilo je iskustvo samo po sebi, ali sam se već s prijevodom zatekla kako bilježim mentalne bilješke na imaginarnim marginama (a onda dolazi onaj nož koji reže, sječe, otvara rane - u vlastitim pitanjima koja su mi već abjektna) . Želim je povući za rukav - i nastaviti razgovor. I ispada da bi se ta veza dogodila izvan preuzete ovlasti koju je nemoguće opozvati, odnosno zaobići. Pa makar Dubravka Ugrešić bila fiktivan lik - obziran, ali bez odstupanja od onoga što vidi kao istinu. Nimalo na način shock jock-a, nošen i podvučen duhovitošću, prepoznatljiv stil Ugrešićke. Duhovitost, ali ne cinizam ili indignacija, nego iz dječjeg čuđenja i veselja, prije malo - velike činjenice života. Divja misao: Kad je makedonska novinarka insistirala da joj kažete kako vi se čini Skoplje prije nekoliko godina, rekli ste da je strašno. Kako bi to riješili - produžila je - Vi ste bili prilično logični i preporučili: Minirajte!  Pa htjela bi početi sa obaveštenjem- Skopje nije bilo minirano po vašoj preporuci, ali je implodiralo. Djelimično “pod prevezom noći” ono šta je moglo bilo je demontirano, i odvedeno u nekom skladištu, vjerovatno u društvu sa skulpturama i bistama Tita, petokraka, jugoslovenskih zastava, na deponiju povijesti. A djemilično samo od sebe, ta strava počela je da se degradira - populizam je ideologija momenta, nema strategije do izmamivanje zaljubljenih uzdaha - pa tako taj stiropor koji je simulirao mermer, je popustio i napuknuo je pod samo nekoliko ljetnih doždova.  Cioran je osjećao olakšanje, ali i let u prazno kad putuje iz Rumunije u Pariz. Dali kada dolazite na Balkanu, se osjećate da je to vraćanje, i kakav je osjećaj? Koji duhovni mentalni psihološki mehanizmi se aktiviraju? Ako uopće se to dešava? Ili puka znatiželja? Dubravka Ugrešić: Novinarka me je pitala što mislim o novom skopskom urbanom dizajnu, a ja sam odbila da išta kažem. Bez obzira što ja o svemu tome mislila, ne bih se, kao gošća, usudila da kažem išta negativno. Međutim, novinarka je bila uporna, a intervju je trebao izaći sutradan, i ja sam, gotovo sigurna da to novine neće htjeti objaviti, rekla da sve izgleda prilično strašno. Pa što da radimo, pitala je novinarka. Da miniramo, rekla sam. Sutradan su komentari čitalaca bili brojni i neočekivani. Da miniramo! – ponavljali su anonimni komentatori. Odgovor na vaše pitanje je otvoren. A možda ga zapravo i nema. Mjesta koja smo napustili ne ostaju ista. Jugoslavija u kojoj sam rođena nije ostala ista, promijenila se, i mijenja se sa svakim novima danom. Već samo to da više ne postoji diskvalificira realnost nostalgije. Možda ne treba ići na mjesta koja su nam nešto značila, jer konfrontacija s novom stvarnošću na neki način uništava sjećanje. Neke zemlje, neki predjeli, neki ljudi idu unazad. Dolazite u prošlost koja više nije vaša, ali i u budućnost koja nije vaša. I tu dolazi do konfrontacije između vas i slike koju se usvojili, jer ona više ne odgovara onome što ste usvojili. Nedavno sam pročitala citat. On pripada mladom američko-vijetnamskom piscu Oceanu Vuongu i pokazao mi se točnim: What is a country but a life sentence. Što je domovina nego doživotna robija. Veza između vas i „usvojenoga“ (bez obzira što je sadržaj usvojenoga) teško da prestaje. Divja misao: Kažete da ne možete prihvatiti kvalifikaciju “Rođena u Hrvatskoj” jer ste rođena u Jugoslaviji. Da niste holandska spisateljica, jer ne pišete na njihovom jeziku. Da dali jezik!” Da li imate konflikt sa jezikom na kojem pišete kao i sa ostalim identitetima koji su vam ne samo naznačeni već i nametnuti. Da li ste možda razmišljali ili poigravali se sa idejom da ga odbacite možda, na isti način kao što ste odbacili ono što “hrvatstvo”(pa i “srpstvo” itd.)postalo 90ih? Da li dom, ono što se čini da tražite, je ustvari hrvatski jezik? Ili to je jednostavno instrument koji koristite, kao recimo što je tastatura, bez emotivnom, nostalgičnom povezanošću sa hrvatskim jezikom? Dubravka Ugrešić: Sjećam se kako sam prije puno godina, u jednom američkom univerzitetskom mjestu, zajedno s tridesetak pisaca iz cijelog svijeta prisustvovala felinijevskoj sceni. Jedan turski pjesnik se bio malo podnapio, skinuo se gol i u hodniku studentskog doma u kojemu smo bili smješteni urlao: I am a man! Prigovorila sam mu, baš kao da sam volontirala kao osoba zadužena za književnički moral. Ljutnuo se…”Hajde, što se praviš važna, da nije bilo nas, Turaka, vi ne biste imali jezik”. A puno godina kasnije, kada sam se prvi puta obrela u Istanbulu, sjetila sam se te epizode i priznala da je turski pjesnik bio djelomično u pravu. Sve u svemu, nisam u konfliktu s jezikom na kojem pišem nego s polupismenim i neobrazovanim ljudima koji se prave da su meritorni. I ne bih imala ništa protiv da me prodavačica u pekari opominje da se hrvatski kaže kruh, a srpski hljeb, nego kada to čine ljudi uključeni u obrazovni sistem, od učitelja u osnovnim školama do univerzitetskih profesora, kada to čine mediji koji nemaju problema sa svakodnevnom proizvodnjom pornografije, ali ulogu jezičnih policajaca shvaćaju ozbiljno. Primjera ima tisuće i tisuće do nedavnog gdje neki mladić razbija ploču na kojoj je umjetnik napisao na ćirilici i latinici slogan koji pamtim iz osnovne škole, a taj je: Kad Srbin se i Hrvat slože i olovo plivat može. Sve u svemu, nacionalna, etnička, tribalna pripadnost mora ulaziti u temeljna, nepovrediva ljudska prava. Međutim i pravo na nepripadnost mora imati isti status i biti jedno od temeljnih ljudskih prava. Divja misao: Kako vam pristupaju američki, zapadni novinari, i sugovornici, je prilično interesantno za mene, počevši od trenutka kad se bore izgovoriti tvoje ime ali ne zato što ga ne znaju.  No, trenutno se čini kao da razgovaraju s vanzemaljcem koji govori njihovim jezikom i našao se na njihovom planetu, pa ne traže samo odgovore kakav je život tamo preko granice, povijesne i kulturne granice, nego također potvrda da su njihovi signali doprli do nebesa. "Mickey Mouse je bio prilično popularan iza željezne zavjese" - izravan je citat, iz razgovora s vama. No, s druge strane, za "Drugost-drugi" su se napokon čuli, to više nije kuriozitet koja je cirkuska ili zoološka izložba u kojoj zvjeraju začuđeni stranci. Manjine, imigranti, jezici i čudna imena ne samo da se toleriraju, već su i dopušteni na stolu  za odlučivanjem, ili se bar priča o spremnost da se to uradi. Čudi li vas taj vrli novi svijet (i to ne samo iz gore navedenih razloga), plaši li vas, uvijek iznova nagovještava rekalibraciju ili vas uzbuđuje? Biste li radije živjeli u toplim, bezbednim kutovime nostalgije(ili ono što je ostalo od nje)? Ili ste taj nemir, kamenčić u cipeli, usvojili kao nešto što vam daje kreativni impuls? Dubravka Ugrešić: Prije svega moram reći da ja osobno stvari ne doživljavam tako kako ste ih opisali u vašem pitanju, pogotovo ne što se tiče Amerike. Ja ne govorim o politici nego o intelektualnim krugovima. Evo svijetlog primjera razumijevanja za moju autorsku poziciju: "For decades, to be a Yugoslav writer was to turn up at literary events in the West and have people struggle to place you. Nowadays they place you all too specifically and for a writer, that is perhaps worse. Are you Serbian, Croatian, Bosnian? The question is put hesitantly, as if inquiring into the nature of an illness; and the answer is routed to the corresponding slot under the headlines. What does this have to do with the pith of your style, your use of myth, your tutelary shades of Robert Musil, Italo Calvino or William Faulkner? So for Dubravka Ugresic, a Croatian adrift in Western Europe and the United States, it was almost a pleasure when a shop assistant asked while spelling out her name: "Is it with those little guys above the letters?" At last, a literary question." Najteži osjećaj izbačenosti, „bolesti“, odnosno nerazumijevanja, doživjela sam u domaćim krajevima, u Hrvatskoj, i ta domaća arogancija trajala je trideset godina i još uvijek traje. Štoviše nema naznaka da će ikada prestati. Pritom treba naglasiti da sam ja ta koja je inzistirala na tome da se pronađe hrvatski izdavač, jer sam vjerovala da postoje hrvatski čitaoci koji bi rado čitali moje knjige na jeziku na kojem su i napisane. A onda postoji i druga vrsta arogancije. Jedan moj znanac je rekao: “Osjećam se kao da me je vrijeme pregazilo, ali me začudo ništa ne boli“. Sviđa mi se ta formulacija. Naime, samo mladi ljudi, aktivni sudionici svoga vremena, korisnici novih tehnologija, osjećaju da su u neviđenoj prednosti pred “fosilima“(roditeljima i svima koji su stariji od njih). Ta vjera, odnosno ta konzumentska spremnost da u potpunosti potonu u svoje vrijeme, dirljiva je, nevina i opasna, ukoliko se bilo što više može okvalificirati kao “dirljivo“, „nevino“ i “opasno“. Uostalom, kada sam ja bila mlada suvremena kultura, ideje, duh vremena, ukusi – sve je to od mene činilo savršenog konzumenta filmova jednog Ingmara Bergmana, na primjer, kojeg sam nakon samo nekoliko godina zaboravila. Danas se pitam što je to bilo toliko zavodljivo u tim filmovima. Znam, dakako, ali se pitam otkuda ta kulturna amnezija, kako i zašto nas sve više okružuje “smeće“ koje nismo više u stanju kontrolirati, niti smo u stanju procesuirati niti kulturne proizvode, niti globalne događaje, niti realnost, niti vlastiti život. Možda je Baudrillard bio u pravu kada je negdje rekao da umjetnost iščezava ne zato što je nema, nego zato što je ima previše. Mi nismo u stanju prepoznati ključan proces, iako već godinama živimo prema poznatom proročkom sloganu Andy Warhola da će u budućnosti svatko biti slavan petnaest minuta. Možda živimo histeričnu sadašnjost, možda zato ne želimo umrijeti, možda zato želimo ostaviti što više otisaka prstiju (što nova tehnologija svakome omogućuje). Možda zato medicina produžuje naše živote, iako nam nitko ne objašnjava zašto. Mi svi živimo histeričnu sadašnjost, koja je svake sekunde sve histeričnija. Divja misao: U Skoplju dolazite na festivalu „Druga priča“ da bi primili nagradu za vaše pridonese za eksperimentalnu prozu. Eksperimentalna – u referenci na koji žanr? Jel krećete u pisanje sa namjerom da poigravate i iskrivljavate (percepirane) žanrove ili jednostavno pišete a kako to ponekad dospe u svijet je iznenađenje i za vas? Dubravka Ugrešić: Danas je vrlo teško reći što je književnost (književnost, vizualna umjetnost, i mnoge druge kreativne i intelektualne aktivnosti) osim da je proizvod koji potpada pod tržišna pravila. Međutim, dok ljubitelji dobrog sira vjeruju rijetkim arbitrima koji će znati reći što je dobar sir, ljubitelji dobre knjige su sami postali ti arbitri. Izdavači nas uvjeravaju da sve odluke i izbori leže na čitaocima. Čitaoci najbolje znaju što je dobro, a što nije. Književnost je postala tržišna aktivnost, pa je proizvodnja usmjerena na širokog konzumenta. U tom procesu sudjeluju agenti, jer izdavači više nemaju vremena za čitanje rukopisa. U tom procesu sudjeluju mediji, odnosno kritičari. U tom procesu sudjeluje tzv. akademija i univerziteti, kao najviša moguća evaluacijska kategorija. Američki univerziteti osiguravaju trajnu poziciju autorima koji su visoko vrednovani, tržišno prije svega. Treba samo vidjeti tko predaje tzv. creative writing na američkim univerzitetima. Creative writing odjeli osnovani su da bi zaštitili egzistencije nekomercijalnih pisaca. Danas, međutim, creative writing predaju književne zvijezde, jer samo zvijezde privlače veći broj studenata. Američki fakulteti štite svoje zvijezde, otkupljuju njihove arhive, rade na životnom osiguranju svojih zaposlenika. Što u takvom kontekstu može biti eksperimentalno? Ja samo primjećujem da je književnost postala sve čitljivija, sve više okrenuta čitaocu, sve manje sklona eksperimentiranju. A kako su autori zvijezde, a ne njihovo djelo, onda mnogi detalji igraju ulogu u tržišnom profiliranju autora, poput fizičkog izgleda, dobi, biografskih detalja, hobija, političkih stavova, rodnih, spolnih, rasnih preferencija i sličnog. Drugim riječima, s izborom “eksperimentalne“ pozicije (nasuprot većinskoj main-stream poziciji) autor/autorica sami sebi pucaju u nogu. Za neke autore takva pozicija znači emancipaciju. Bojim se da sama spadam u tu „gubitničku“ vrstu. Divja misao: Kako se ljeto bliži kraju... šta vam treba? Dubravka Ugrešić: Produžetak ljeta. Odgoda jeseni. Uredio na hrvatski: Milko Valent

DIVA: My journey through Your poetry, was “long and winding”, curious, and I consistently came to the following impression: The silence in your verses, rings off in a way a beloved guest leaves, and you sit in their absence: the glass on the table, the cushion on the floor… all of these are filling in the emptiness but resonates the silence even louder. The language - even though I read your poetry in four languages, always pedantic, clean, uncomplicated, but communicates complexity to the degree of existentialism. But it’s still an everyday language, that is atmospheric. The very last thing I read from the Fin Qui Visse Un Uomo.. was “Ma i poeti migliori hanno scelto il silenzio” . Do you live in silence, where is it if you do, is it a place, and is it synonymous with emptiness? And do the Poet and the Publisher ever meet or it’s the same man with two different hats? GM: I write in my absence. And absence is the home of silence. I exist, of course. As a man, as an editor. But as a poet – if I am indeed a poet – I feel posthumous in relation to my verses. I contemplate myself and my life from a dimension that is obviously not death yet, but a limbo. When I write, I need to strip myself of time, this heavy garment that alters my features, that alters the features of every man. Beyond time, silence is absolute and is the only language. To give word to silence, through poetry, is the highest expression of the absurd. And life, for me, is nothing but absurd. The immediacy of language is meant to compensate for the complexity of these contradictions. DIVA: You are the editor - in - chief of Utopia. The merit for publishing, in choosing the titles, is not in the potential of the numbers of the books being sold, but you’ve raised the bet, and cast Utopia in the role of the tastemakers: Utopia is the publisher of books that simply have to be recommended. So where does the needle point, of a young publishing house that has taken upon itself to dictate European culture, more specifically literature? Is it more on the side of fulfilling and invigorating, or frustrating and taxing? Or maybe all of the above? GM: I am merely a reader who edits other people's books. When I find myself reading a book that seems able – and it is very rare – to overcome the challenge of time and space, two chains to which man is bound, I try to publish it. Literature does not grow old. Or it is not literature. Literature does not lose power at the borders. Or it is not literature. When a novel that is a hundred years old continues to speak to me, for me it deserves to be republished. When a book arrives in Italy from the other side of the world, but continues to speak to me, for me it deserves to be translated. The rest lasts a season. Of enormous success, perhaps. But who cares? A good editor, in my opinion, must not be dazzled by the moment. Literature is always. Or it is not literature. Then, when there are thousands of readers who rely on the choices of a publishing house, as in the case of Utopia, everything is more exciting. The real judgment on my work as an editor, however, will be made by readers who are not born yet. It is for them that I work. DIVA: You have mentioned in a previous interview, that the condition on which you choose books to publish is - the possibility to escape the time and place, or cultures: If two centuries from now, someone on the other side of the world could connect and read the book - you have said - then you would consider it a good candidate for publishing it (In Utopia). What criteria, on the other hand, do you set for yourself, in your work, your process as a poet: do you have a question, a condition that “allows” you to release your work into the world? No writer, in my opinion, is able to evaluate his own work with lucidity, even if he is an editor. The writer of the text does not just read what he has written, like other readers. He knows the intentions and ambitions of the text, and continues to read, in the written text, what he has not written, what is in his head. The only help comes from time. Many months or even years later, a writer can read his own verses through the eyes of another person. Therefore, if I have no suspicion about the talent of those who write too much, I have many about that of those who publish too much. A good poet allows himself time to become his own editor. Fin qui visse un uomo risked not being published. I would have liked to get rid of it. It was a friend, poet herself, who knew the verses, who prevented me from doing so and, with the complicity of my partner, Laura, who coordinated with the publisher. DIVA: It’s striking and something you probably hear a lot: your youth in contrast to the timeless quality of the classic (and in the case of Grazia Deledda: discover), and expose them to new generations, and fresh sets of eyes. Even though, on Instagram, when announcing the Struga poetry festival, you humbly remark that the string of names that end in - Yours is baffling to You. But creatively and professionally you seem to be in a position of a man, an artist, a poet that is well into their mid-life stage, and this hypothetical man, barely remembers the youth you inhabit. Do you think this position can be dangerous, creatively, and disorienting? Or besides the “pinch me” moments you barely pay it any mind? As a reader or an editor, I have a deep complicity with authors, classical or living, whom I have never met in person. As Montale writes, «è possibile, lo sai, amare un'ombra, ombre noi stessi». This is an attempt to escape from the prison of time, too. Here, free, I feel I am the same age as Virgil, Petrarch and Ungaretti. I suggest, however, reading them. I am not sure I am a poet.

Да Џака Накот изненади кога пред околу половина година најави дека својата македонска хип хоп кариера и официјално ќе ја заклучи и тоа со збогувачки поклон - албум. Денес со сосема оправдана доза на горчина напиша на Фејсбук : "МКЦ, СКОПЈЕ, 30 СЕПТЕМВРИ, 20:20 часот. Промоција на албумот и единствено продажно место таму и тогаш. Благодарност до сите што учествуваат на проектот-живи и мртви, екстра благодарност до тие што беа повикани да учествуваат, а не најдоа време 2 години да се најдат на албумот. Се гледаме таму. ПС: "Колку е касетата? 600 денари." Сигурни сме дека денес ќе имаат време да ги ѕирнат имињата подоле: мхм добро читнавте.... мислам дека секој понатамошен коментар е излишен... 30 септември, МКЦ!

Мартин Амис, 1990 Исчезна во насловите пред две години. Но, сега Салман Ружди посегнува од сенката со нова книга, напишана за неговиот син, духовита и пркосна детска парабола која го отсликува неговиот сопствен фантастичен кошмар. Мартин Амис разговара со Ружди за неговиот живот како невидлив човек. Салман Ружди, авторот на многу дискутираниот роман наречен Сатански стихови, сè уште е со нас. Човек чувствува потреба да го нагласи овој факт: дека тој сè уште е жив. Тој е фатен во стапица или травестија; тој е осуден да ги одигра своите фиктивни теми за егзил, острацизам, дисјунктура, лична реинвенција; тој зазема еден вид земја на сенки; но тој е страотно жив. Дебатата за Ружди достигна точка на задушување каде што се чини дека никој не може да зборува природно. Во таа смисла, силите на недуховитоста веќе триумфираа. Животот на Ружди е трајно дисторзиран. Јас тука и овде, тврдам дека неговата човечност е неоштетена и целосна. Директните средби со човекот остануваат ретки и мачни. Ако сакате да се сретнете со Минотаурот, мора да влезете во лавиринтот на неговите безбедносни мерки. Сепак, разни погледи и видувања се секогаш актуелни меѓу неговите пријатели: Ружди, на полноќ, предлага да ги рецитира Целосните дела на Боб Дилан; или гледајќи го Светското првенство на телевизија минатото лето (со неговите безмилосни пародии на спортските презентери); или паѓање додека се демонстрира амбициозно низок потег на играње твист; или јадење пица и искрено слушање на Џими Хендрикс. Ситуацијата на Ружди е навистина манихејска, но тој не е ниту бог ниту ѓавол; тој е само писател- комичен и протејски, ироничен и жесток. За да го потврди ова, Ружди сега продуцираше пркосно смел и витешки роман, детска книга за возрасни наречена Харун и морето на приказните. Има моменти кога неволјата на Ружди се чувствува како бесмислено оттргнување, хаотична несреќа; има и други моменти кога изгледа уверливо централна и примерна. Пријателите на Ружди, замислувам, размислуваат за него секој ден. Но, неговите пријатели писатели, претпоставувам, размислуваат за него на секои половина час. Тој се́ уште е со нас. И ние сме со него. „Кога првпат ја слушнав веста, помислив јас сум мртов човек. Знаеш: готово е. Еден ден. Два дена." Ова интервју се одржа на мистериозна локација; ние се здруживме преку нешто што Харун би го нарекол P2C2E: a Process Too Complicated to Explain(Процес Премногу Комплициран за да се Објасни.) „Во такви моменти размислувате за сите лигави работи. Размислувате дека нема да можете да ги гледате вашите деца како растат. Неможноста да ја завршите работата што сакате да ја работите. Чудно, но тие работи повеќе болат отколку физичката идеја да се биде мртов. На некој начин, не можете да ја сфатите таа реалност“. Се чинеше дека реалноста беше генерално недостижна на тој ден, 14 февруари 1989 година - денот на фатвата на Хомеини. Дури и небото, се сеќавам, беше натприродно озрачено. Ружди првпат ја слушна веста, кога го побара една радио станица - за да побара коментар за неа. „Како се чувствувате сега кога ајатолахот ве осуди на смрт? А ќе ни дадете ли цитат?“ Тој успеа да го даде цитатот („Господ знае што реков“), а потоа трчаше низ куќата навлекувајќи ги завесите и затворајќи ги ролетните. Потоа, тој месечареше низ интервјуто за утринската емисија на CBS, и прејде на последното појавување во јавноста: комеморацијата за неговиот близок пријател Брус Четвин. Црквата беше православна грчка, мрачна, правлива, со големи куполи и полна со писатели. Ружди брзо влезе со неговата сопруга, американската романсиерка Маријана Вигинс. „Бев во шок“, вели тој сега. Изгледаше раздразлив. Сите бевме раздразнети. Саул Белоу го нарекува „гламур на настани“. „Салман“, реков додека се гушкавме (тој сака да ги гушка пријателите, и никогаш рутински, секогаш значајно), „ загрижени сме за тебе“. И тој рече: „и јас сум загрижен за мене“. Руждиевите седнаа покрај мене и мојата сопруга. Имав срамен импулс да ги препорачам сите тие убави празни клупи на другиот крај на црквата. Ружди постојано гледаше преку неговото рамо: претставниците на печатот беа држени на страна, од неговиот агент, Гилон Аиткен. „Салман! “ Извика момчешки Пол Теру. „Следната недела ќе се вратиме тука за тебе!“ Соодветно, службата беше мачна, мака сама по себе, со многу неразбирливо јоделирање и молење. Сфатив дека сите мои мисли беа благо, но тврдоглаво богохулни. Замантиените свештеници мавтаа со своите зачадени кандила во воздухот, како грчки келнери кои отстрануваат запалени пепелници. Ова, заклучив, беше последната шега на Брус Четвин кон неговите пријатели и најблиски: неговиот хетеродоксен теизам конечно се вдоми во религијата што никој што тој го знаеше не можеше да ја разбере или да ѝ одговори. Седнавме и станавме, станавме и седнавме, обидувајќи се да не го поткопаме со воздишка или зевање тапиот театар на туѓинска вера: систем на бесмртност, со други зборови, и затоа неизбежно досаден, туѓ, театарален. Кога заврши, Салман и Маријана поминаа покрај новинарите кои чекаа и беа одвезени во лимузината на еден пријател. Ружди го помина денот барајќи го својот син Зафар (кој сега има единаесет) - исто така, претпоставувам, барајќи начин да се збогува со него, додека се подготвуваше да го започне својот нов живот. Накратко присуствував на приемот по службата. Во нормални околности би ја искористиле шансата да ја пренесеме нашата преокупација со оплакуваниот пријател. Но, никој не размислуваше и не зборуваше за Брус. Сите размислуваа и зборуваа за Салман: неговата опасност, неговото драстично издигнување. Додека отидов дома, направив околу половина дузина работи што Салман Ружди веќе не беше слободен да ги прави. Отидов во книжарница, во продавница за играчки, во снек бар; Отидов дома. По пат ги купив вечерните новини. Насловот на неговиот банер гласеше: ПОГУБЕТЕ ГО РУШДИ НАРЕДУВА АЈАТОЛАХОТ. Салман исчезна во светот на крупните букви. Тој исчезна на насловната страница. Неговиот случај е секако уникатен. Тоа е брука од уникатност. Условите на фатвата (која беше, истовремено, смртна казна и доживотна казна); големината на наградата (три пати поголема од претпоставениот изнонс за извршување на Локерби крахот); природата на егзилот, која го отстранува романсиерот и од неговиот субјект (општеството) и од неговиот објект (трезвено книжевно размотрување): со неговата сопствена фраза, Ружди е цврсто „врзан со лисици на историјата“. Неговата уникатност е мерило за неговата изолација. Можеби исто така, е мерило за неговиот стоицизам. Затоа што никој друг - секако ниту еден друг писател - нема да можеше да преживее толку добро. Ова често му го кажувам. Честопати му велам дека ако Аферата Ружди беше, на пример, Афера Амис, тогаш јас до сега ќе бев расплакан и транквилизиран стокилаш, без трепки или влакна во ноздрите, и покриен со црвенила и изгореници од разни незгоди со шприцот и крек лулето. Малку се здебелил („нема вежбање“) и почнал одново со многу умерената навика за цигари; некое време разви еден вид стресна астма. Но, Ружди е непроменет: розовиот тен, страничниот набор на горната усна кога се насмевнува (што дава впечаток на бебешки кратки секачи), очите толку егзотично закуколени, што долго време предвидуваа мала операција за да ги спречи капаците да ги проголтаат ирисите. Неговото итно духовито присуство е несмалено, неразводнето. Понекогаш, кога ќе му се јавите, на неговото „Оф, ма добро сум“ целосно му недостасува убеденост. Инаку, тој е чудо на сталоженост. Како е тоа можно? Несомнено, Ружди има многу природен баласт. Тој знае за егзилот, неговите изопачености, неговите изненадувачки можности за проширување, како може да направи да се чувствувате гол и невидлив, како во сон. Отсекогаш имало нешто олимписко во врска со Салман Ружди. Неговото верување во сопствените сили, сепак (за разлика од другите видови верувања), не е монолитно и затоа несигурно. Тој е агилен, каприциозен и кловн. Првиот пат кога го сретнав, пред седум години, ми спомна дека неодамна играл на фудбалски натпревар во Финска за Единаесетмината Светски Писатели. „Навистина? Реков. „Како помина?“ Очекував вообичаен вид на комичност(истегнување на скочниот зглоб, инфаркт, неспособност, срам). Но, ми дадоа друг вид на комедија, од никаде. Тој рече: „Ух, постигнав хет трик, всушност“. "Се зезаш! Претпоставувам дека само си ја подал ногата. Ги исшутира до дома“. „Голот број еден беше за прв пат волеј со висок колк од дваесет метри. За вториот, победив двајца мажи на работ од шеснаесетникот и ја подадов топката со горниот агол на надворешната страна на левата нога“. „А третиот гол, Салман? Додавање. Случајна среќа.” „Не. Третиот гол беше моќен удар со глава.“ Дури и ако не ја знаете играта, веројатно ќе ја добиете идејата. Ова е стилот на Ружди. Тој секогаш ве предизвикува да одлучите дали ќе го сфатите буквално или не. Па, одредени современи сили ја донесоа нивната одлука и соодветно дојдоа до буквалистичка пресуда: вечен остаток. Ружди може да ја издржи тежината на анатемата и на многу генерализираниот анимус, мислам, затоа што долго време тренираше за тоа. На крајот на краиштата, тој се препукуваше со светските лидери: во „Срам со генералот Зија“ (книгата секако беше забранета во Пакистан), и во „Децата на полноќ“ со г-ѓа Ганди (која го тужеше за клевета). Но, потоа дојде интензивниот тренинг, кој започна на 26 септември 1988 година, денот кога Сатанските стихови беа објавени. Забрани и палење, петиции и демонстрации, немири во Исламабад (петмина загинати), немири во Кашмир (еден убиен, сто повредени). Ружди во тоа време инсистираше дека овие смртни случаи „не се на неговата совест“; но во оваа фаза се чувствуваше, вели тој, „сосема ужасно. Тоа беше најшокантното нешто – до другото најшокантно“. Немирите се случуваа во последователни денови. Третиот ден фатвата беше објавена. Ружди дотогаш знаеше дека неговата книга покрена смртнички прашања. Тој немаше избор; бил должен да стане светско-историски. „На почетокот ми беше горе-долу невозможно да се исклучам, да се одвратам. Пред ајатолахот да го направи својот потег, се гледав себеси како дел од дебата. Сега дебатата продолжи, но јас бев исклучен од неа“. Друга состојба како од соништата: Ружди беше гледач (ниту застапник, дури ни сведок) на сопственото капитално судење. И тој откри дека тоа е работа со полно работно време, да бидеш во тек со случувањата. Неговиот ден започнуваше со Вести за појадок во 6:30 и завршуваше со Newsnight во 10:45. Во тој момент приказната за Ружди беше длабока најмалку три страници во секој национален весник; и за чудни моменти помеѓу секогаш беа Брадфорд Телеграф и Аргус, Јужноафриканската Викли Мејл, Оссерваторе Романо, Салцбург Кронен Цајтунг, Ал Ахрам, Ал-Нур, Муслиманскиот глас и Индија денес. Каде и да погледне, виде запалени книги во тврди повези и грчевити мустаќи. Прашање: Што има долга руса коса, големи цицки и живее во игло на Исланд? Одговор: Салман Ружди. . . Ваквите шеги, актуелни во секој паб и на секоја автобуска постојка, му беа пренесени на Ружди од неговите телохранители на Специјалниот огранок; тој стана неодминлива тема за ТВ комичарите, како тип за ловените, обележаните, минливите. На Ружди некои Ружди вицеви му беа посмешни од другите. Но, она што го вознемири беше ненадејната промискуитетност на неговата слава. „Постојано размислував, што по ѓаволите правам овде? Што, по ѓаволите, правам во ТВ ситком? Што, по ѓаволите, правам во шоуто Џаспер Керот? Меѓутоа, во извесна смисла, самата фатва е Ружди виц. Прашањето за богохулење е барем дискутабилно (и Ружди сака да ја продолжи таа дебата); но што можете да направите со баборењето на Хомеини, кој го прикажуваше Ружди како книжевно куче на војната, ангажирано од светските Евреи за да го ублажи исламот за неоимперијалистички блицкриг? Сега тоа е смешно. Кога пишувате, кога се обидувате да поучувате и забавувате, сакате светот да седне и да обрне внимание. Но, не буквално. И тука на вечерните вести се пулсирачките точки на светкање на мапата на светот со кодирани бои, Бомбај, Беркли, Брисел, немири, пожари и убиства. Која е приказната? Вие сте приказната. Вашата книга е приказната. И сега уште едно поглавје од вкрстени линии, несфатени иронии, страшни недоразбирања. Да го скрутинизирате значи да го ставите во опасност, но малку може да се каже за начинот на кој живее сега. Тој живее како таен агент; тој е и номад и осаменик. „Просечен ден? Немам просечни денови, бидејќи секогаш постои можност да морам да се преселам. Читам многу. Многу зборувам на телефон - два или три часа на ден. Играм компјутерски игри. Шах. Супер Марио. Јас сум мајстор на Super Marios I и II. Инаку го правам она што би го направил ионака. Почнувам со работа во 10:30, никогаш не јадам ручек и завршувам околу четири“. Писателот е, во целост, најжив кога е сам. Тогаш можете да се занимавате со занаетот да замислувате други луѓе. Но, зад осаменоста обично се крие општ шум - шум што Ружди повеќе не го слуша. „Чудниот дел е неможноста да се излезе навечер. Или , вистина, попладне. Или наутро. Да си ги проветрите мислите“. Не е изненадување да се дознае дека смртната казна не го концентрира умот прекрасно. Харун и морето на приказните е резултат на борба без преседан. „Одвлекувањата беа внатрешни наместо надворешни. Кога пишувам, тонам во делот од себе од каде потекнува романот. Но, морав да се изборам со сите други работи: кризата. И додека да стигнам таму ќе бидам упропастен“. Харун започна како серија приказни пред спиење кои Ружди му ги раскажал на својот син Зафар - „или приказни за време на капењето. Лежеше во бањата и слушаше или седеше замотан во крпи“. Кога Ружди беше блиску до завршување на „Сатански стихови“, Зафар го натера татко му да вети дека некое време ќе заборави на возрасните и ќе напише книга за деца. „Нема да можев да напишам роман за возрасни. Ја немав дистанцата, смиреноста. Морав да го одржам ветувањето на Зафар бидејќи тоа беше единственото нешто што можев да му го одржам. Тоа беше камшикот со кој се тепав себеси. Ми даде енергија да направам нешто толку чудно, како - да напишам бајка среде кошмар. Нема поапсолутна работа од ветувањето за вашето дете. Не можете да го погазите“. Новата книга можеби и ќе се чита како фантастичен коментар за ситуацијата на авторот. Таквото читање е без сомнение наивно, но чистотата на книжевниот одговор е уште една привилегија што Ружди мора да се резигнира да ја загуби - засега. Сите негови книги одеднаш изгледаат како да ја предвидуваат и истражуваат неговата сегашна ситуација, а делови од Сатанските стихови се речиси вулгарно предвидувачки („Твоето богохулење, Салман, не може да се прости... Да ги поставиш твоите зборови против зборовите Божји... .“). Во секој случај, Харун е мала класика на страсниот изум. На крајот на краиштата, промената на жанрот е сосема беспрекорна: што е „магичен реализам“ ако не посакуваната опуштеност на детската имагинација? Еве кои приказни сакал да ги раскаже Ружди на своето дете. Но, повеќе од тоа, го гледате детето и во Ружди - неговото задоволство, неговото белјаџиство, неговата невиност, неговото желно срце. Запрашан дали има план за иднината, Ружди вели: „ План. Па, „план“ би бил прилично претеран збор за тоа“. Неговиот опстанок, како и неговиот капацитет за надеж, ќе продолжи да биде прашање на секојдневна импровизација. Одвреме-навреме се слуша изјава од Техеран по следнава линија: дека ако Ружди (а) признае дека згрешил, (б) се откаже од книгата со меки корици, (в) ги повлече и сомеле книгите со тврд повез, (г) направи обемни репарации и (д) стане посветен Муслиман, тоа сепак нема да биде доволно. Што ќе биде доволно? Тонот на предизвикот нѐ тера да помислиме на вљубениот, ранетиот адолесцент. Тоа речиси би можело да биде помалку бениген и простувачки Харун. Наполни го океанот со твоите солзи. Исплачи ми река. Откако Ружди ја започна својата бајка, сите тешкотии исчезнаа. Првиот нацрт го напиша за два и пол месеци; го напиша вториот за две недели — „со огромна брзина. Поглавје на ден“. Пробивот не беше поврзан со каква било промена на околностите. Тоа беше поврзано со врамувањето на првата реченица, „која изгледаше дека содржи многу енергија. Беше како камертон“. А Ружди го цитира: „Некогаш, во земјата на Алифбај, постоеше тажен град, најтажниот од градовите, град толку ужасно тажен што го заборави своето име.“ Но, читателот е веќе тажен, веќе трогнат и прогонуван од посветата на книгата (акростих), која се однесува на наметната дистанца, на чувството на спреченото враќање дома и на изгубеното време кое ниту еден среќен крај не може да го поправи: Zembla, Zenda, Xanadu: All our dream-worlds may come true. Fairy lands are fearsome too. As I wander far from view Read, and bring me home to you.

Фестивалот „Друга приказна“ во своето седмо издание, ја носи не само Дубравка Угрешиќ - како годинешниот лауреат - не само, интересни, свежи, нови, имиња со кои ќе имаме можност да се вклучиме во тековната културна колотечина, туку и тема - наслов „Нова писменост.“ Сосема соодветно фестивалот ќе го отвори Урош Крчадинац, со својата интердисциплинарна изложба на мапи, илустрации на неговиот роман Бантустан. „Изложбата ќе биде проследена со предавање на авторот“ - како своевиден туристички водич. За што станува збор? Мислиме дека текстот кој следи „Тогаш ќе пораснеш и мапите стануваат страшни“ е напишан по повод истоимената изложба и е сосема соодветен вовед за отварањето на „Друга приказна.“ Како некој глас да ми шепна на уво: живееш во куќа на картограф. … Следното утро, вооружен со фломастери, почнав да ги цртам границите за кои зборуваше професорот за политички науки на мапите. Цивилизираниот свет го одвоив од светот на варварите, Илирите од Словените, Истокот од Западот... Набрзо имав толку многу граници, невидливи, а сепак реални, што светот почна да се разлистува како кочанот на пченката - Дејвид Албахари, Снежен човек Мапите се извор на болка, а бегството од нив е невозможно. - Владимир Тасиќ, Снежниот човек и паралаксата Достопирајќи во Картум, главниот град на Судан, Лазар, Марко и јас се сместивме кај Џесика, професорка и писателка од Англија. Ја запознавме преку Couchsurfing. Пред да се пресели во Судан, Џес патувала низ Балканот, Србија, Босна, Романија и ги проучувала Австроунгарската и Отоманската империја. „Дали знаеш“, ја прашав, „дека Белград и Картум беа дел од иста земја пред само 150 години? Дури и картите на Белград и Картум изгледаат како брат и сестра.« И двата града биле изградени на сливот на реките: Сава и Дунав, Синиот и Белиот Нил. И двата града, иако главни градови, лежат на историската граница: Централна Европа и Балканот, арапскиот и субсахарскиот свет. Двата града се шират околу речниот остров во форма на солза: Велико ратно, Тути. На полицата од својата работна соба, Џес ги чувала мапите на Пири Реис, отоманскиот картограф и ел Идриси, арапскиот картограф, двајца полимати кои од картографијата направиле карактеристичен уметнички јазик. До овие мапи стоеја книги од Џозеф Конрад, англо-полски писател и морнар. Знаев дека ќе имаме за што да разговараме. „Кога бев мала“, ја рецитираше Џес „Срцето на темнината“ на Конрад, Страшно ги сакав мапите. Ќе ја гледав мапата на Јужна Америка или Австралија со часови... Во тоа време имаше многу неистражени области на земјата, а кога ќе видов една таква... ќе го ставев прстот таму и ќе кажев: кога ќе пораснам , ќе одам таму." И отиде, но не остана иста. Патувањата ја променија. Она што започна како авантура, заврши како опсесивен проект: литературен, уметнички, документарен, животен. Така беше и со нашата Африка. Ѝ реков: „Како клинец ги сакав атласите. На тепих поврзував кибритчиња во форма на светот, па ги редев животните, која каде што живее, птици, мајмуни, бубачки, слонови од киндер јајца.“Џес се насмеа: „Така почнува. Атласи и детски фантазии. А потоа...“ Потоа ќе пораснеш“, реков, „и мапите стануваат страшни. Сите ја шират картата и си ги цртаат границите.“ Својот прв атлас го добив за мојот петти роденден. Цело едно лето прецртував држави и континенти, грбови и знамиња. Во првото поглавје на Бантустан напишав: „Младо лето, кога учев букви, ги слушав татковите измислените песни и го цртав Сончевиот систем по цел божји ден... Ме прашуваат што правам. Јас правам енциклопедија. На што? На сè.« Две години подоцна започна војната во Југославија. Одеднаш, мапите станаа оружје. Видов една верзија на мојата земја на телевизија, друга на мапата на ѕидот на училиштето, комшиите шират трета мапа, пријателите четврта. Ми рекоа дека мапите ја претставуваат реалноста, но ми се чинеше дека, сите по список, лажат. Почнаа да ми стануваат одбојни, но не престанав да ги цртам. На часовите по географија ни даваа неми карти за да цртаме изохипси, граници, легенди, знаци за рудници и фабрики. Поминував со моливот преку тивката карта, возбуден, но збунет, како со пишување да можам да ја нарушам самата реалност (која и без тоа беше веќе доволно вознемирена). Наскоро картата беше испреплетена со дебели линии и шрафови, легенди и пиктограми. Ме потсети на густите кројачки дијаграми од Бурда. Да, географија за кројачи. Така, дознав подоцна, се создадени границите на денешните африкански народи. „Африка се делеше на каучот на Бизмарк“, рече Џес. „Со линијар ја шкрабаа картата, со тој конрадијански прст ја исекоа земјата како телешки бут.“ Кој момент сфатив дека ќе почнам да цртам мапи од нашето патување? Мислам дека беше во Руанда, во Музејот за геноцид. Ловре и јас отидовме да го посетиме. Корчуланец и Банац. Набргу сфативме дека по правило го посетуваат богати бели западњаци, туристи - воајери, дека е чисто туристички музеј, егзотичен објект за претворање на историјата во капитал, на вишокот на историјата во вишок вредност. Потоа стигнавме до последниот кат. »На последниот кат, мапи на светот: Ерменија, Аушвиц, Камбоџа. За да не се повтори. Ходникот се криви како школка, како куќа од полжав, додека не се стигне самиот себе во средината. Застанувам. Ловре се вовлече. На последната карта, од истарскиот нос до носот Џердап... се мргодат и разлеваат стрелкички, фронтови, граници и области, изохипси и логори, компаси, легенди, иксеви и оксеви, височини, азимути, фотографии, преџвакана историја и паушални бројки. Југословенски Роршах.« Среде Руанда, во срцето на африканските тропски предели, најдалеку од дома што некогаш сме биле, балканската историја ни подготви добредојде. Ова патување, си реков тогаш, е поголемо од мене. Како светот во кој сум роден е поголем од мене. Барем треба да се обидам да го скицирам. ЕГЗОТИСТАН Нема туристички бизнис без егзотика, балканизам и ориентализам. Пазарот го бара егзотичното. Зошто би патувале во далечни земји ако ја знаевме вистината - дека луѓето таму се направени од ист материјал како и ние? Туристичката реторика, како и патеписната книжевност, е полна со описи на различни луѓе со чудни обичаи и бизарни начини на живот, кои мора да ги почитуваме, но толку онеобичени, суштински одвоени од нас. Бедекерите на англофонската Lonely Planet нѐ едуцираат за тоа дека Словените се „сентиментални“, Романците се „екстровертни“, Унгарците се „резервирани“. Угандаците се „весели“, Суданците се „горди“. Колку се побели и побогати патниците и поцрни и посиромашни домаќините, работата е пострашна. Стереотипите за националните менталитети не се далеку од злокобните империјалистички расни теории за есенцијално различни типови на луѓе. Апартхејдските затвори во во Јужна Африка се исто така дел од туристичката индустрија. Таму можете да дознаете што биле историските Бантустанци: територии во сегрегирана Јужна Африка, резервирани за црните Африканци. Црнците да живеат со црнците, белците со белците: нема соединување. Во последното поглавје на Бантустан, професорот Радеш вели: »Систем на касти! Ти ја преградуваат свеста за да имаш само... парче, само твојот бантустан. Дали знаете што е бантустан? Тие ги имаа оние резервати, црни татковини. Оградено парче земја, не смеете надвор. Внатре е целиот ваш свет.“ Зборот „Банту“ се однесува на африканските народи и јазици, додека „стан“ доаѓа од персиски и значи земја или татковина. Како затворено и оградено живеалиште, „станот“ има пејоративни, но и доста секојдневни конотации. На турски Србија се вика Србистан, Унгарија Унгарија, Хрватска Хрватистан, Бугарија Бугарија. Филозофот Растко Мочник, на пример, зборува за постјугословенските национални проекти како „самонаметнати бантустанци“. За сето ова станувате свесни дури кога ќе отидете во светот анти - туристички. Кога ќе се катапултирате во него, како што ние патувавме во Африка со неколку стотици евра во џеб, кога ќе се најдете во бурата на планетата како брод во океан, подготвени да слушате, гледате, учите, зборувате, копате и удирате во карпите. Дури тогаш ги забележувате сите тие прегради на свеста, идеолошките превези, истовремено наметнати и самонаметнати, интернализирани, и се прашувате - дали е можно да се отиде отаде? Раса, нација, јазик, писмо, религија, сродство, класа, империја, идентитет. Дали светот може да се види надвор од границите и кожурците? Презентиран како графички патопис, експериментален роман, водич за независни патници, интимна исповед и уметнички атлас, Бантустан е можеби пред сè манифест против Бантустан. Картите се такви. Ги нацртав рачно, дигитално, со помош на таблет за цртање. Мапите се таписерии од амблеми, знамиња, пиктограми, идеограми, разни букви, грбови, лавиринти, економски структури и тајни пораки. Работев на нив околу година и пол. Овој вид на уметничка работа е истовремено и работа на себе: на сопственото чувство за природата и општеството, историјата и географијата. Работа над сопствените заблуди. Затоа е болно и лековито. Таков бил и во детството. сè уште е. Мапирање на територијата на себе: ничија земја, тоа си ти.

После серија сериозни теми, време е да се уозбилиме: Катедрата за македонски јазик има библиотекар - Андреа Делипапаз - кој е во ретко поволна позиција да ги набљудува генерациите македонисти, и подгрупата: македонски поет и тоа во својот природен хабитат, во дивината. Солзите на поетите, од овој посебен ков, читајќи го Делипапаз, се чини не можат да се доближат поинаку: само со овој треш панк етос. „Но да не должиме, повеќе - Андреа!“ :

Од прва, насловот не може да наговести многу за темата, па и жанрот на филмот чија проекција е најавена во сабота, во 23 часот во МКЦ, во склоп на книжевниот фестивал „Друга приказна.“ Драган Протиќ Прота, ќе дојде во Скопје на разговор, и вели дека идејата за филмот првично се родила на погребот на мајката на нивен пријател, каде ја слушнале реченицата „Мама беше изискателна, нѐтераше да прескокнуваме преку ресите.“ - овој апсурд на претераноста на изразот на човековата љубов била искрата која ги мотивирала да го снимат овој документарец - иако се опишуваат себе како „непрактични филмаџии.“ Прота е член на колективот Шкарт кој настанал во Белград на тамошниот архитектонскиот факултет во 1990 година. Шкарт е колектив кој „сака да експериментира во својата работа, а најмногу во поезијата и дизајнот. Се занимава и со „архитектурата на човековите односи.“ Шкарт се потпишани како автори на филмот „Долга реса.“ Музиката на филмот е на Пеџа Вранешевиќ, од Лабораторија Звука - кои ја имаат искомпонувано Полетарац песната. Што и кој е Шкарт - во стихови:

Френк Оушн неделава излезе со нешто ново... прстен. Но, не е баш било кој тип на прстен... Реакцијата на јавноста беше блескава... Френк Оушн ја отвори Хомер - компанија која продава луксузни продукти минатата година. За Financial Times (кои го опишаа како „култна квир фигура, во ерата на славните личности за еднократна употреба. Парчињата се поп, но луксузни, канализирајќи ја личноста на Такаши Мураками и графичката енергија на клубските флаери од 90-тите.“) Френк појасни: „ Најмногу затоа што има пет букви и доткомот беше достапен. Но, исто така, затоа што Хомер се смета за татко на историјата а историјата треба да истрае - исто како и дијамантите и златото - иако знам дека Хомер користел папирус, отсекогаш ми се допаѓала идејата историјата да се изрезба во камен“. Дива е овде да ви каже дека Хомер не пишувал на ништо - функционирал во свет на орална литература - иако Илијадата и Одисејата подоцна биле запишани на папирус - па еве после овој „вистинометар“ момент да продолжиме со накит... Куриозитет кој е вреден да се спомене е, дека во светот каде што се користат крвави дијаманти, Хомер оди со етички, на друго ниво - лабораториски. „Сè што некогаш ќе го допрете е направено од атоми. Работ на нож, стаклото на огледалата, рамото на љубовниците - се́ е атоми. Изворот на атомите не е прашање на научна дебата, иако звучи речиси премногу магично за да се верува: речиси сè што сме потекнува од ѕвезди. Се разбира, само затоа што нешто е вистина не значи дека не е зачудувачки, неверојатно, па дури и незамисливо. Дијамантот се состои од само еден вид атом, многукратно: јаглерод. Нејзината целосна хемиска формула е исклучително едноставна: C. Сепак, како хемиски факт, истите атоми на јаглерод, различно распоредени, не даваат блескав дијамант, туку сив графит на срцевината на моливите. Дијамантот е во деталите. Што го прави дијамантот дијамант: што е тоа или како се набавува? Како супстанција, дијамантот е чудо на универзумот. Светлината патува низ него со помалку од половина од брзината со која истата светлина минува низ воздухот. Добиената фацетирана рефракција го открива препознатливиот „оган“ на дијамантот — брилијантни, минливи бои кои трепкаат и намигнуваат од различни агли. Тој е толку ефикасен спроводник на топлина што дијамантска нишка која може да се држи во дланката, лесно сече низ блок мраз. Не може да се изгребе, освен со друг дијамант. Дијамантите се формираат кога атомите на јаглерод се подложени на огромна топлина и притисок. Импресивното не е што тие можат да се направат под земја. Андерграунд е, на крајот на краиштата, сцена за многу неверојатни феномени, како подморски вулкани кои исфрлаат блескава магма во длабокиот океан и млечно бели селенитни кристали со големина на автомобил кои излегуваат од подземните пештери. Навистина извонреден подвиг е тоа што, по само неколку децении истражување (дел од трепкање на геолошката временска скала), човечките суштества открија како да го рекреираат природниот процес кој формира дијаманти, по своја волја. Хомеровите дијаманти се формираат под надзор на тим инженери за материјали во САД. Во нашата фабрика, потребен е дијамант за да се направи дијамант: секој дијамант влегува во постоење како 1/400 каратно природно семе од дијамант. Во текот на четири недели - исто толку време потребно за да се формира дијамант во земјината обвивка - машините прецизно депонираат слоеви од јаглерод над семето на дијамантот и го подложуваат на огромен притисок и бели топли температури неопходни за формирање на камењата. на старомоден начин. Резултатот е оригиналот. Не е реплика на дијамант, или приближно апроксимација, или светкав камен од слична супстанција. Секој дијамант се сече, полира и проверува за да ги исполни строгите стандарди на Хомер пред да биде независно оценет од Меѓународниот институт за скапоцени камења. Финалниот производ е чист дијамант - до атомите.“ - објасни елоквентно Френк Оушн. Но ние во Дива инсистираме на секојдневни новости, кои изоструваат, полираат, ја негуваат културата на живеење(не многу различно од процесот опишан погоре)... па останавме со прашањето: како да го преведеме cock ring?

Проектот во три чина беше снимен во период од три години за време на пандемијата. Време да бидеш мирен, но исто така време кое сфатив дека е најкреативно. Креирајќи го овој албум ми овозможи место да сонувам и да најдам бегство додека беше застрашувачко време за светот. Ми овозможи да се чувствувам слободна и авантуристична , во време кога малку од нештата се движеа. Мојата намера беше да направам безбедно место, место без осуда. Место да се биде слободен од перфекционизам и прекумерно размислување. Место да врескам, да пуштам, да чувствувам слобода. Беше прекрасно патешествие на истражување. Сакам да дадам посебна благодарност на вас, Руми, Сир, и Блу, што ми го овозоможивте просторот, креативноста, и инспирацијата. И специјална благодарност до мојот прекрасен сопруг и муза, кој ме одмени за време на долгите ноќи во студиото. Големо благодарам до мојот вујко Џони. Тој беше мојот кум и првата личност која ме изложи на многу музика и култура која служи како инспирација на овој албум. Благодарам на сите пионери кои создаваат култура, до сите паднати ангели чии придонеси пројдоа непризнаени премногу долго. Ова е славење за вас... Мама, те обожаам ма. До мојот татко, мојот ОГ(оригнален гангста) , мојот прв учител: ме инспирираш во секој потез кој го правам. Те сакам. До сите мои фанови: се надевам дека ќе најдете радост во оваа музика. Се надевам дека ќе ве инспирира да „ release the wiggle“(*текст и слоган на Биг Фрида: ослободи го врцкањето). Ха! И да се чувствувате исто толку уникатно, силно, и секси како што и сте. Ве сакам сите длабоко, Б.